زمینه و سیر تاریخی داستان بئر ذات العَلَم
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
اصفهان، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی
چکیده
حضرت علی(ع)، امام اول شیعیان، بهعنوان یکی از پهلوانان شکست‌ناپذیر تاریخ صدر اسلام، همواره مورد توجه قصه‌سرایان و داستان‌پردازان دینی بوده و روایتهای داستانی بسیاری بر محور پهلوانی‌های ایشان ساخته و پرداخته شده است. برخی از این داستان‌ها جدا از پردازش داستانی و غیرتاریخی خود، در واقعیتهای تاریخی ریشه دارند (فتح خیبر، غزوۀ خندق و... )؛ اما شماری از آن‌ها نیز بیشتر ساختۀ ذهن قصه‌گویان‌اند. هرچند میتوان زمینه‌ای دور و کمرنگ از تاریخ برای آن‌ها یافت. در این جستار به بررسی روایت‌ها و شواهد و زمینۀ تاریخی یکی از این داستان‌ها بهنام داستان «بئر ذاتالعَلَم» – از سدۀ دوم تا سیزدهم هجری - خواهیم پرداخت. در بخش نخست، شواهد و روایتهای این داستان را به ترتیب تاریخی بهدست می‌دهیم و سپس با مقایسۀ عناصر داستان با متون تاریخی، به هستۀ تاریخی آن خواهیم رسید و در پایان، سیر تاریخی «بئر ذاتالعَلَم» را بهعنوان یک نام جغرافیایی بررسی خواهیم کرد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آتشی، (سده 13ق) دیوان آتشی، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 89376
اصفهانی، ابوالفرج، (1429ق)، الأغانی، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار صادر
بحرانی، هاشم بن سلیمان، (1386)، مدینه المعاجز، ترجمه سید غریب عساکره مجد، قم: انتشارات ارمغان یوسف
ثعالبی نیشابوری، ابومنصور عبدالملک، (1403ق)، یتیمه الدهر فی محاسن أهل العصر، تحقیق مفید محمد القمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه
جامی، عبدالرحمان بن احمد، (1379)، شواهد النبوه، به کوشش سید حسن امین، تهران: نشر میرکسری
جنگ عبدالکریم مدّاح، (1390)، به کوشش امینه محلاتی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
ابن حزم الأندلسی، علی بن احمد بن سعید، (1987م)، رسائل، تحقیق احسان عباس، المؤسسه العربیه للدراسات و النشر
خرائطی، محمد بن جعفر بن سهل السامری، (1421ق)، هواتف الجِنّان، تحقیق ابراهیم صالح، دمشق: دارالبشائر
ابن خلّکان، احمد بن محمد بن ابی‌بکر، (1434ق)، وفیات الأعیان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار صادر
خوارزمی، موفق بن احمد بن محمئ المکّی، (1425)، المناقب، تحقیق شیخ مالک المحمودی، قم: موسسه النشر الاسلامی
داستان جناب امیر و چاه بئر العلم، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 9951
دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران: نشر مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج1
راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبه الله، (1409ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه الامام المهدی
رفاعی، عبدالجبار، (1371)، معجم ما کتب عن الرسول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
زمخشری، محمود بن عمر، (1412ق)، ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، تحقیق عبدالأمیر مهنّا، بیروت: مؤسسه الاعلنی للمطبوعات
سزگین، فؤاد، (1386)، تاریخ نگارش‌های عربی، تهران: مؤسسه نشر فهرستگان
سلیمی تونی، (1390)، دیوان سلیمی تونی، به کوشش حسن عاطفی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، (بی تا)، مناقب آل ابی‌طالب، به کوشش محمدحسین آشتیانی و هاشم رسولی محلاتی، 4ج، قم: کتابفروشی مصطفوی
______________(1380ق)، معالم العلماء، نجف: مطبعه الحیدریه
طالبوف تبریزی، عبدالرحیم، (1356)، کتاب احمد، مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران: انتشارات شبگیر
طبرسی، فضل بن حسن، (1424ق)، إعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق علی اکبر الغفاری، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات
طوسی، محمد بن حسن، (1435ق)، رجال، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی
عکبری بغدادی، محمد بن محمد بن نعمان، (1413ق)، الإرشاد، قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث
العمیدی، محمد بن احمد، (1961ق)، الإبانه عن سرقات المتنبّی، تحقیق ابراهیم الدسوقی البساطی، مصر: دارالمعارف
ابن غضائری، احمد بن حسین بن عبیدالله بن ابراهیم، (1435ق)، رجال، تحقیق السید محمدرضا الحسینی الجلالی، قم: دارالحدیث للطباعه و النشر
قزوینی رازی، عبدالجلیل، (1391)، نقض، تصحیح میر جلال الدین محدث ارموی، تهران: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
کاشی، حسن بن محمود، (1389)، دیوان حسن کاشی، به کوشش سید عباس رستاخیز، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، (1398ق)، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر
کشّی، محمد بن عمر، (1348)، رجال (اختیار معرفه الرجال)، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد
مرزبانی، محمد بن عمران بن موسی، (1425ق)، معجم الشعراء، تحقیق فاروق إسلیم، بیروت: دار صادر
مهیار دیلمی، ابوالحسن، (1372)، دیوان مهیار الدیلمی، تحقیق احمد نسیم، قاهره: مطبعه دارالکتب المصریه (افست منشورات شریف الرضی، قم)
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، (1383)، حدیقه الشیعه، تصحیح صادق حسن‌زاده، قم: انتشارات انصاریان
نجاشی، احمد بن علی بن احمد بن عباس، (1432)، رجال، تحقیق السید موسی الشبیری الزنجانی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی
نجفی، محمدباقر، (1386)، مدینه‌شناسی، قم: نشر مشعر
واقدی، محمد بن عمر، (1409ق)، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، 3 ج، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات
ابن هشام، عبدالملک، (1354ق)، السیره النبویه، تصحیح مصطفی السقاء و...، قاهره: مطبعه المصطفی البانی الحلبی
اصفهانی، ابوالفرج، (1429ق)، الأغانی، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار صادر
بحرانی، هاشم بن سلیمان، (1386)، مدینه المعاجز، ترجمه سید غریب عساکره مجد، قم: انتشارات ارمغان یوسف
ثعالبی نیشابوری، ابومنصور عبدالملک، (1403ق)، یتیمه الدهر فی محاسن أهل العصر، تحقیق مفید محمد القمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه
جامی، عبدالرحمان بن احمد، (1379)، شواهد النبوه، به کوشش سید حسن امین، تهران: نشر میرکسری
جنگ عبدالکریم مدّاح، (1390)، به کوشش امینه محلاتی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
ابن حزم الأندلسی، علی بن احمد بن سعید، (1987م)، رسائل، تحقیق احسان عباس، المؤسسه العربیه للدراسات و النشر
خرائطی، محمد بن جعفر بن سهل السامری، (1421ق)، هواتف الجِنّان، تحقیق ابراهیم صالح، دمشق: دارالبشائر
ابن خلّکان، احمد بن محمد بن ابی‌بکر، (1434ق)، وفیات الأعیان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار صادر
خوارزمی، موفق بن احمد بن محمئ المکّی، (1425)، المناقب، تحقیق شیخ مالک المحمودی، قم: موسسه النشر الاسلامی
داستان جناب امیر و چاه بئر العلم، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 9951
دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران: نشر مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج1
راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبه الله، (1409ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه الامام المهدی
رفاعی، عبدالجبار، (1371)، معجم ما کتب عن الرسول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
زمخشری، محمود بن عمر، (1412ق)، ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، تحقیق عبدالأمیر مهنّا، بیروت: مؤسسه الاعلنی للمطبوعات
سزگین، فؤاد، (1386)، تاریخ نگارش‌های عربی، تهران: مؤسسه نشر فهرستگان
سلیمی تونی، (1390)، دیوان سلیمی تونی، به کوشش حسن عاطفی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، (بی تا)، مناقب آل ابی‌طالب، به کوشش محمدحسین آشتیانی و هاشم رسولی محلاتی، 4ج، قم: کتابفروشی مصطفوی
______________(1380ق)، معالم العلماء، نجف: مطبعه الحیدریه
طالبوف تبریزی، عبدالرحیم، (1356)، کتاب احمد، مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران: انتشارات شبگیر
طبرسی، فضل بن حسن، (1424ق)، إعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق علی اکبر الغفاری، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات
طوسی، محمد بن حسن، (1435ق)، رجال، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی
عکبری بغدادی، محمد بن محمد بن نعمان، (1413ق)، الإرشاد، قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث
العمیدی، محمد بن احمد، (1961ق)، الإبانه عن سرقات المتنبّی، تحقیق ابراهیم الدسوقی البساطی، مصر: دارالمعارف
ابن غضائری، احمد بن حسین بن عبیدالله بن ابراهیم، (1435ق)، رجال، تحقیق السید محمدرضا الحسینی الجلالی، قم: دارالحدیث للطباعه و النشر
قزوینی رازی، عبدالجلیل، (1391)، نقض، تصحیح میر جلال الدین محدث ارموی، تهران: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
کاشی، حسن بن محمود، (1389)، دیوان حسن کاشی، به کوشش سید عباس رستاخیز، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، (1398ق)، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر
کشّی، محمد بن عمر، (1348)، رجال (اختیار معرفه الرجال)، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد
مرزبانی، محمد بن عمران بن موسی، (1425ق)، معجم الشعراء، تحقیق فاروق إسلیم، بیروت: دار صادر
مهیار دیلمی، ابوالحسن، (1372)، دیوان مهیار الدیلمی، تحقیق احمد نسیم، قاهره: مطبعه دارالکتب المصریه (افست منشورات شریف الرضی، قم)
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، (1383)، حدیقه الشیعه، تصحیح صادق حسن‌زاده، قم: انتشارات انصاریان
نجاشی، احمد بن علی بن احمد بن عباس، (1432)، رجال، تحقیق السید موسی الشبیری الزنجانی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی
نجفی، محمدباقر، (1386)، مدینه‌شناسی، قم: نشر مشعر
واقدی، محمد بن عمر، (1409ق)، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، 3 ج، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات
ابن هشام، عبدالملک، (1354ق)، السیره النبویه، تصحیح مصطفی السقاء و...، قاهره: مطبعه المصطفی البانی الحلبی
