تقدیرگرایی و تعامل آن با قدرت در ابومسلم نامه طرسوسی با رویکرد تاریخ‎گرایی نو

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
دانشگاه تهران
چکیده
حماسۀ ابومسلم­نامه، روایتی منثور بر اساس شخصیت تاریخی ابومسلم خراسانی است که در کوی و برزن‌ها بر سر زبان قصهپردازان افتاد. بدین سبب، بسیاری از جلوه‏ها و باورهای عامیانه در آن راه یافته است. از جملۀ این اعتقادات، سرنوشتباوری و تقدیرگرایی است. تاریخگرایی نو بر اثر­پذیری متن (روایت) از بافت جامعه تأکید دارد و مهم‏ترین بافت هر متن را روابط مربوط به قدرت، تلاش برای انتقال قدرت و دستیابی به آن میداند. این رویکرد بر آن است که مؤلّف یا هنرمند از نظرها، واژگان و باورهای فرهنگ خود برای تولید اثری بهره میجوید که برای مخاطبی از همان فرهنگ قابل درک و فهم باشد. بدین سبب متن ادبی ضرورتاً با یک گفتمان یا یک ایدئولوژی پیوند مییابد و میتواند وسیلۀ انتقال قدرت هم باشد. جستار پیش رو، در پی آن است با استناد به ابومسلمنامۀ ابوطاهر طرسوسی، گفتمان تقدیرگرایی و نشانههای آن را با توجه به واقعیت­های فرهنگی و اجتماعی عصر به روش توصیفی ـ تحلیلی تبیین کند. در پایان مشخص شد اعتقاد به تقدیر و سرنوشت و نشانههای آن متأثر از میدان گفتمانی حاکم و آبشخور آن گفتمان دینی عصر (جبرگرایی) است. در کشاکش گفتمانی داستان، راوی، بسیاری از امور و رخدادها و حتی کنشهای اجتماعی را به تقدیر نسبت میدهد. بدین ترتیب، ابومسلمنامه در منازعۀ گفتمانی در راستای هژمونی شدن گفتمان تقدیرگرایی و توجیه و تحکیم قدرت عمل میکند.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی شیبانی. (1385). الکامل فی‎التاریخ. ترجمۀ محمدحسین روحانی. ج هفتم. تهران: اساطیر.
ابن فندق، علی. (1410ق). لباب‎الانساب و الالقاب والاعقاب. به کوشش سید مهدی رجایی و سید محمود مرعشی. قم: مطبعه بهمن.
اسمارت، بری. (1385). میشل فوکو. ترجمه حسن چاوشیان و لیلا جوافشانی. تهران: اختران.
اسماعیلی، حسین. (1384). «ابومسلم‌نامه». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی ج 1 . به سرپرستس اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 176-179.
اقبال آشتیانی، عباس. (1388). تاریخ ایران بعد از اسلام (از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه). تهران: پر.
باسورث، کلیفورد. ادموند. (1380). تاریخ ایران کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان. گردآورنده بویل. جی. آ. ترجمۀ حسن انوشه. چ چهارم. ج پنجم. تهران: امیر کبیر.
------------ (1381). تاریخ غزنویان. ترجمۀ حسن انوشه. ج اول و دوم. چ سوم. تهران: امیرکبیر.
برتنس، یوهانس ویلم. (1391). مبانی نظریه ادبی. ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی.
بغدادی، بهاءالدین محمد بن مؤید. (1315). التوسل الی تراسل. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: شرکت سهامی چاپ.
بهرامپور، شعبانعلی. (1378). درآمدی بر تحلیل گفتمان مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی. به اهتمام محمدرضا تاجیک. تهران: انتشارات فرهنگ گفتمان.
جعفرپور، میلاد؛ محمدکاظم کهدویی و مصطفی نجاریان،. (1395). «طرح یک فرضیه در تاریخ زندگانی ابوطاهر طرسوسی». مجله فرهنگ و ادبیات عامه. شماره 8، ص 169- 194.
حقیقت، عبدالرفیع. (1372). تاریخ علوم وفلسفۀ ایرانی. تهران: کومش.
ذوالفقاری، حسن. (1394). زبان و ادبیّات عامۀ ایران. تهران: سمت.
رضوانیان، قدسیه و طیبه غزنوی (1392). «بررسی کارکرد تقدیر در تاریخ بیهقی». متن‎پژوهی ادبی. شماره 56. صص 135-158.
رضوانیان، قدسیه (1393). تاریخ‎گرایی نو (بررسی کتاب تاریخ بیهقی در بوتۀ نقد جدید). نقد ادبی. شماره 25. صص 211-230.
زنر، آر سی. (1384). زروان یا معماری زرتشتی‎گری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: امیر کبیر.
طرطوسی، ابوطاهر. (1344). داراب نامه طرسوسی. به کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
............................. (1380). ابومسلم‌نامه. به کوشش حسین اسماعیلی. ج 1، 2، 3 و 4. تهران: قطره، معین و انجمن ایراشناسی فرانسه در ایران.
طقوش، محمد سهیل. (1387). ترجمۀ حجت‎الله جودکی. دولت عباسیان. چ 4. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
عباسی، سکینه و یداله جلالی پندری. (1392). «بازشناسی چهرۀ قهرمان اژدهاکش در سرگذشت ابومسلم خراسانی». مجله ادب‌پژوهی. شماره 24، ص 33-55.
غبار، میر غلام محمد. (1375). افغانستان در مسیر تاریخ. قم: احسانی.
غنی، قاسم. (1369). تاریخ تصوف در اسلام. ج2. چ5. تهران: زوار.
فرای، ریچارد. (1380). عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمۀ مسعود رجب‎نیا. چ 3. تهران: سروش.
فردوسی، ابوالقاسم. (1363). شاهنامه. به تصحیح ژول مول. ج 1. تهران: جیبی.
فیرحی، داود. (1394). قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دورۀ میانه). چ 14. تهران: نی.
قزوینی رازی، عبدالجلیل. (1358). النقض. تصحیح سید جلال‎الدین محدث. تهران انجمن آثار ملی.
کلوزنر، کارل. (1363). دیوانسالاری در عهد سلجوقی. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: امیر کبیر.
کلیگز، مری. (1388). درسنامه نظریه ادبی. ترجمۀ جلال سخنور. تهران: اختران.
گوتاس، دیمیتری. (1381). تفکر یونانی فرهنگ عربی. ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محجوب، محمد جعفر.(1393).ادبیات عامیانه‌ی ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری . چاپ پنجم. تهران: چشمه.
لمبتون، کاهن. (1380). سلجوقیان. ترجمۀ یعقوب آژند. چ 1. تهران: مولی.
میرزا بابازاده فومشی، بهنام؛ خجسته‎پور، آدینه. (1392). ابهام‎زدایی از نقد نوپای تاریخ‎گرایی نو در ایران با نگاهی به پژوهش‎های انجام‎شده. نقد ادبی. ش 22. صص 7-28.
................................................................... . (1394). خوانش متفاوت متون کلاسیک فارسی در پرتو تاریخ‎گرایی نو. متن‎پژوهی ادبی. ش 63 صص 161-182.
نجومیان، امیرعلی. (1385). تاریخ، زبان و روایت. پژوهشنامه علوم انسانی. شماره 52 صص 305-318.
همایی، جلال‎الدین. (1342). غزالی‎نامه. چ2. تهران: فروغی.
یوسفی‌فر، شهرام. (1386). تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران در دوره سلجوقیان. تهران: دانشگاه پیام نور.