«چهار گنج» فردوسی در «دفتر بغدادیِ» شاهنامه نکته‌ای نویافته در طومار نقّالی محمّدبقای وارس بخاری
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد
چکیده
محمدبقای وارس بخاری یکی از داستان‌پردازان ناشناخته، اما متبحر سدۀ دهم هجری در آسیای میانه است که تا به امروز از او یک طومار نقالی ناشناخته موسوم به بحرالتواریخ و «حماسۀ مسیبنامه» بهدست آمده است. طومار بحرالتواریخ بهدلیل قدمت و جامعیت داستانی آن نکاتی بسیار و نویافته داشت که مأخذ برخی از آن‌ها شاهنامه و دیگر امهات متون شناخته‌شده نیست. پژوهش حاضر با هدف معرفیِ نکته‌ای نویافته از طومار بحرالتواریخ در دو بخش، ضمن معرفیِ وارس بخاری و آثارش، برای نخستینبار یادکردی از چهار روایت مستقل خروج‌نامۀ رستم، فرامرزنامه، شبرنگ‌نامه و بیجن‌نامه، با عنوان «چهار گنج» بهدست داده و سپس نکات نویافتۀ گزارشِ هر پاره از این طومار، در مقایسه با متن منتشرۀ فرامرزنامه، شبرنگ‌نامه و بیژن‌نامه ارائه شده است. بر اساس توجیه افسانه‌گون وارس بخاری، فردوسی بنا بر درخواست خلیفۀ بغداد، چهار گنج را با عنوان دفتر بغدادی سروده و به شاهنامه ضمیمه کرده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
انجوی شیرازی، ابوالقاسم .(1354). مردم و شاهنامه، تهران: مرکز فرهنگ مردم رادیو تلویزیون ملی ایران.
________ .(1369). فردوسی‌نامه، 3 ج، تهران: علمی.
خیّام‌پور، عبدالرّسول .(1328). «یوسف و زلیخای فردوسی»، نشریه‌ی زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، ش 3، 4، 5، صص 191 - 229.
دهخدا، علی‌اکبر .(1377). لغت‌نامه، ج 11، تهران: دانشگاه تهران.
رستم‌نامه .(بی‌تا). نسخه‌ی خطی مجلس شورای اسلامی، به شماره‌ی (62856).
ریاحی، محمّدامین .(1380). فردوسی، چ 3، تهران: طرح نو.
صفا، ذبیح‌الله .(1354). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
طومار شاهنامه‌ی فردوسی. (1381). به کوشش احمد هاشمی و سید مصطفی سعیدی، تهران: خوش‌نگار.
طومار نقّالی شاهنامه .(1391). به کوشش سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
عطایی رازی، عطاء بن یعقوب .(1382). برزونامه و داستان کُک کوهزاد، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فرامرزنامه .(1382). تصحیح مجید سرمدی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
---------- .(1324ق). فرزامرزنامه، به کوشش رستم پسر بهرام تفتی، بمبئی: مطبعه‌ی فیض‌رسان.
فردوسی، ابوالقاسم .(1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، ج 1، تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم .(1393). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، ج 1، چ 5، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
---------- .(614 ق). نسخه‌ی خطّی شاهنامه‌ی موزه‌ی فلورانس، به شماره‌ی (Ms.Magl.Cl.III.24).
---------- .(11 ق). نسخه‌ی خطّی شاهنامه کتابخانه‌ی کمبریج، به شماره‌ی (MS Add.269).
---------- .(1350). نسخه‌ی خطّی شاهنامه‌ی بایسنقری، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
قوجق، یوسف .(1380). فهرست توصیفی نسخ خطّی فارسی کتابخانه‌ی ملی صفرمراد ترکمن‌باشی عشق‌آباد، چ 1، قم: کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی و وزارت امور خارجه، مرکز اسناد تاریخی و دیپلماسی.
مشکین‌نامه .(1386). طومار حسین‌بابا مشکین، به اهتمام داود فتحعلی بیگی، تهران: نمایش.
مینوی، مجتبی .(1357). فردوسی و شعر او، چ 2، تهران:کتابخانه‌ی دهخدا.
نولدکه، تئودور .(2537). حماسه‌ی ملّی ایران، ترجمه‌ی بزرگ علوی، چ 3، تهران: سپهر.
وارس بخاری، محمّدبقای و ابوطاهر طرسوسی، مسیّب‌نامه (تحریر بزرگ و کوچک)، تصحیح میلاد جعفرپور، در دست انتشار.
وارس بخاری .(1320). طومار نقّالی شاهنامه، کتابخانه‌ی ملّی تاجیکستان، به شماره‌ی (2467).
هدایت، رضاقلی .(1382). مجمع‌الفصحا، تصحیح مظاهر مصفّا، ج 2، چ 2، تهران: امیرکبیر.
هفت‌لشکر .(1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هفت منظومه‌ی حماسی .(1394). تصحیح رضا غفوری، تهران: میراث مکتوب
________ .(1369). فردوسی‌نامه، 3 ج، تهران: علمی.
خیّام‌پور، عبدالرّسول .(1328). «یوسف و زلیخای فردوسی»، نشریه‌ی زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، ش 3، 4، 5، صص 191 - 229.
دهخدا، علی‌اکبر .(1377). لغت‌نامه، ج 11، تهران: دانشگاه تهران.
رستم‌نامه .(بی‌تا). نسخه‌ی خطی مجلس شورای اسلامی، به شماره‌ی (62856).
ریاحی، محمّدامین .(1380). فردوسی، چ 3، تهران: طرح نو.
صفا، ذبیح‌الله .(1354). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
طومار شاهنامه‌ی فردوسی. (1381). به کوشش احمد هاشمی و سید مصطفی سعیدی، تهران: خوش‌نگار.
طومار نقّالی شاهنامه .(1391). به کوشش سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
عطایی رازی، عطاء بن یعقوب .(1382). برزونامه و داستان کُک کوهزاد، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فرامرزنامه .(1382). تصحیح مجید سرمدی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
---------- .(1324ق). فرزامرزنامه، به کوشش رستم پسر بهرام تفتی، بمبئی: مطبعه‌ی فیض‌رسان.
فردوسی، ابوالقاسم .(1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، ج 1، تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم .(1393). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، ج 1، چ 5، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
---------- .(614 ق). نسخه‌ی خطّی شاهنامه‌ی موزه‌ی فلورانس، به شماره‌ی (Ms.Magl.Cl.III.24).
---------- .(11 ق). نسخه‌ی خطّی شاهنامه کتابخانه‌ی کمبریج، به شماره‌ی (MS Add.269).
---------- .(1350). نسخه‌ی خطّی شاهنامه‌ی بایسنقری، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
قوجق، یوسف .(1380). فهرست توصیفی نسخ خطّی فارسی کتابخانه‌ی ملی صفرمراد ترکمن‌باشی عشق‌آباد، چ 1، قم: کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی و وزارت امور خارجه، مرکز اسناد تاریخی و دیپلماسی.
مشکین‌نامه .(1386). طومار حسین‌بابا مشکین، به اهتمام داود فتحعلی بیگی، تهران: نمایش.
مینوی، مجتبی .(1357). فردوسی و شعر او، چ 2، تهران:کتابخانه‌ی دهخدا.
نولدکه، تئودور .(2537). حماسه‌ی ملّی ایران، ترجمه‌ی بزرگ علوی، چ 3، تهران: سپهر.
وارس بخاری، محمّدبقای و ابوطاهر طرسوسی، مسیّب‌نامه (تحریر بزرگ و کوچک)، تصحیح میلاد جعفرپور، در دست انتشار.
وارس بخاری .(1320). طومار نقّالی شاهنامه، کتابخانه‌ی ملّی تاجیکستان، به شماره‌ی (2467).
هدایت، رضاقلی .(1382). مجمع‌الفصحا، تصحیح مظاهر مصفّا، ج 2، چ 2، تهران: امیرکبیر.
هفت‌لشکر .(1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هفت منظومه‌ی حماسی .(1394). تصحیح رضا غفوری، تهران: میراث مکتوب
