همزاد و جلوههای آن در باور قوم لک
نویسندگان
1
گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان
2
دانشگاه لرستان
چکیده
همزاد با تمام ابعاد و جلوههای متنوعش یکی از کهنترین باورها در میان ملل مختلف جهان است. این عنصر که در اساطیر ریشه دارد، به شیوههای گوناگون در باور و اعتقادات مردم جهان به حیات خود ادامه داده و در برخی موارد، متناسب با دانش بشری، تغییر شکل و ماهیت داده است. از یک منظر، باور به وجود همزاد، نشئتگرفته از ترس از مرگ و میل به زنده ماندن است. همزاد به صورتهایی همچون سایه، دوقلویی، جفت جنین و تصویر در آب یا آینه، از منظر روانشناسی، اسطوره، پزشکی، قصه و... قابل بررسی است. در این مقاله ابتدا مباحثی دربارۀ همزاد در ایران و جهان ارائه خواهد شد، سپس به بازتاب آن باورها در فرهنگ قوم لک پرداخته میشود که یقیناً ادامه و بعضاً همان اعتقادات موجود در بین دیگر اقوام ایران و جهان است. بنا به دلایل فراوان، میتوان گفت که باور به همزاد هنوز در برخی از مناطق لکنشین و در بین سالخوردگان اعتبار ویژهای دارد و از اعتقادات خدشهناپذیر آنان محسوب میشود؛ اگرچه در بین نسل جوان و تحصیلکرده دیگر خرافهای بیش نیست. این پژوهش، بر پایۀ مطالعات کتابخانهای ـ میدانی و به روش توصیفی ـ تحلیلی و در برخی موارد با تکیه بر اظهارات شفاهی، انجام شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ـ کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید) (1383). ترجمۀ فاضل خان همدانی و همکاران. چ 2. تهران: اساطیر.
ـ اوستا (نامۀ مینوی آیین زرتشت) (1353). ترجمۀ ابراهیم پورداوود. چ 1. تهران: فروهر.
ـ ابراهیمی، معصومه (1392). دیوشناسی ایرانی. چ 1. تهران: فرهامه..
- ـــــــــــــــــ (1389). «نقد اسطوره‌شناختی دیوها و موجودات ماورائی در داستان سلیم جواهری». نقد ادبی. س3. ش 11 - 12. صص 57 ـ 86 .
ـ ابن‌غیاث‌الدین، محمدبن‌عبدالمطلب (1372). مجمع‌الدعوات کبیر. چ 1. تهران: کتابفروشی اسلامیه. چاپ گراوری.
ـ اذکایی، پرویز (1366). «افسانۀ دو همزاد». چیستا. ش 43. صص 264 ـ 268.
ـ اسدیان خرم‌آبادی، محمد و همکاران (1358). باورها و داشته‌ها در لرستان و ایلام. چ 1. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی. مرکز مردم‌شناسی.
_ باقری حسن‌کیاده، معصومه و مهناز حشمتی (1393). «پیشگویی و طالع‌بینی در متون ایرانی دورۀ میانه». فرهنگ و ادبیات عامه. س 2. ش3. صص 1 ـ 24.
ـ پورداوود، ابراهیم (1320). «فروردین». ایران امروز. ش 1. س 3. صص 7 ـ 11.
ـ جمال‌الدین‌اصفهانی، محمدبن‌عبدالرزاق (1379). دیوان. تصحیح حسن وحیددستگردی. چ 1. تهران: نگاه.
_ جهانشاهی افشار، علی و جواد مداحی مشیزی (1396). «تعویذ در فرهنگ عامه، مطالعۀ موردی فرهنگ عامۀ کرمان». فرهنگ و ادبیات عامه. س5. ش 13. صص 27 ـ 50.
ـ حافظ، شمس‌الدین‌محمد (1380). دیوان (بر اساس نسخۀ غنی ـ قزوینی). به کوشش رضا کاکایی دهکردی. چ 3. تهران: ققنوس.
ـ حیدری، علی (1394). «تحلیل قصۀ برادر عاقل و برادر دیوانه از منظر اسطورۀ دیوسکوریک (دوقلوهای مقدس)». مطالعات ادبیات کودک. ش 2. س 6. پیاپی 12. صص 27 ـ 46.
ـ داستایفسکی، فیودور (1394). همزاد. ترجمۀ سروش حبیبی. چ 3. تهران: ماهی.
ـ درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان (1384). افسانه‌های ایرانی. چ 1. تهران: کتاب و فرهنگ.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.
_دیویدسُن، اُلگا (1387). شاعر و پهلوان در شاهنامه. ترجمۀ فرهاد عطایی. چ 1. تهران: کتابخانۀ ملی.
ـ رستگار فسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر. چ 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ رضائیان عطار، مسعود (1377). رجوع به همزاد. چ 1. تهران: ادبستان.
ـ رضایی، عبدالعظیم (1389). تاریخ ادیان جهان. ج2. چ 4. تهران: علمی.
ـ رنک، اتو (1384). «همزاد به‌مثابۀ خود نامیرا». ترجمۀ مهشید تاج. ارغنون. س 6. ش 26 و 27. صص 197 ـ 234.
ـ شکورزاده، ابراهیم (1346). عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان. چ 1. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ شمیسا، سیروس (1383). داستان یک روح (شرح و متن بوف کور صادق هدایت). چ 6. تهران: فردوس.
ـ شوالیه، ژان و آلن گربران (1385). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. ج 4 و5. چ 1. تهران: جیحون.
ـ صدری‌افشار، غلامحسین و همکاران (1382). فرهنگ معاصر یک‌جلدی. چ 1. تهران: فرهنگ معاصر.
ـ صنعتی، محمد (1380). صادق هدایت و هراس از مرگ. چ 1. تهران: مرکز.
ـ غزالی، احمد (1312). تفسیر سورۀ یوسف. چ 1. بی‌جا: بی‌نا.
ـ فرزانه، مصطفی (1372). آشنایی با صادق هدایت. چ 1. تهران: مرکز.
ـ فره‌وشی. بهرام (1364). جهان فره‌وری. چ 1. تهران: کاریان.
ـ فریزر، جیمز‌جرج (1383). شاخۀ زرین(پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ 1. تهران: آگاه.
ـ کریستین‌سن، آرتور (1355). آفرینش زیان‌کار در روایات ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. چ 1. تبریز: دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.
ـ محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامۀ ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چ 4. تهران: چشمه.
ـ محقق، مهدی (1393). شرح سی‌قصیدۀ ناصرخسرو. چ 20. تهران: توس.
ـ معین، محمد (1371). فرهنگ فارسی معین. چ 8. تهران: امیرکبیر.
ـ ناس، جان (1348). تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت. چ 2. تهران: پیروز.
ـ نفیسی(ناظم‌الاطباء)، علی‌اکبر (1355). فرهنگ نفیسی. با مقدمۀ محمدعلی فروغی. کتابفروشی خیام. چاپ افست مروی. چ 1.
ـ هال، جیمز (1383). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. چ 2. تهران: فرهنگ معاصر.
ـ هینلز، جان‌راسل (1383). اساطیر ایران. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. چ 1. تهران: اساطیر.
ـ یاحقی، محمدجعفر (1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ 1. تهران: سروش.
ـ اوستا (نامۀ مینوی آیین زرتشت) (1353). ترجمۀ ابراهیم پورداوود. چ 1. تهران: فروهر.
ـ ابراهیمی، معصومه (1392). دیوشناسی ایرانی. چ 1. تهران: فرهامه..
- ـــــــــــــــــ (1389). «نقد اسطوره‌شناختی دیوها و موجودات ماورائی در داستان سلیم جواهری». نقد ادبی. س3. ش 11 - 12. صص 57 ـ 86 .
ـ ابن‌غیاث‌الدین، محمدبن‌عبدالمطلب (1372). مجمع‌الدعوات کبیر. چ 1. تهران: کتابفروشی اسلامیه. چاپ گراوری.
ـ اذکایی، پرویز (1366). «افسانۀ دو همزاد». چیستا. ش 43. صص 264 ـ 268.
ـ اسدیان خرم‌آبادی، محمد و همکاران (1358). باورها و داشته‌ها در لرستان و ایلام. چ 1. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی. مرکز مردم‌شناسی.
_ باقری حسن‌کیاده، معصومه و مهناز حشمتی (1393). «پیشگویی و طالع‌بینی در متون ایرانی دورۀ میانه». فرهنگ و ادبیات عامه. س 2. ش3. صص 1 ـ 24.
ـ پورداوود، ابراهیم (1320). «فروردین». ایران امروز. ش 1. س 3. صص 7 ـ 11.
ـ جمال‌الدین‌اصفهانی، محمدبن‌عبدالرزاق (1379). دیوان. تصحیح حسن وحیددستگردی. چ 1. تهران: نگاه.
_ جهانشاهی افشار، علی و جواد مداحی مشیزی (1396). «تعویذ در فرهنگ عامه، مطالعۀ موردی فرهنگ عامۀ کرمان». فرهنگ و ادبیات عامه. س5. ش 13. صص 27 ـ 50.
ـ حافظ، شمس‌الدین‌محمد (1380). دیوان (بر اساس نسخۀ غنی ـ قزوینی). به کوشش رضا کاکایی دهکردی. چ 3. تهران: ققنوس.
ـ حیدری، علی (1394). «تحلیل قصۀ برادر عاقل و برادر دیوانه از منظر اسطورۀ دیوسکوریک (دوقلوهای مقدس)». مطالعات ادبیات کودک. ش 2. س 6. پیاپی 12. صص 27 ـ 46.
ـ داستایفسکی، فیودور (1394). همزاد. ترجمۀ سروش حبیبی. چ 3. تهران: ماهی.
ـ درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان (1384). افسانه‌های ایرانی. چ 1. تهران: کتاب و فرهنگ.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.
_دیویدسُن، اُلگا (1387). شاعر و پهلوان در شاهنامه. ترجمۀ فرهاد عطایی. چ 1. تهران: کتابخانۀ ملی.
ـ رستگار فسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر. چ 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ رضائیان عطار، مسعود (1377). رجوع به همزاد. چ 1. تهران: ادبستان.
ـ رضایی، عبدالعظیم (1389). تاریخ ادیان جهان. ج2. چ 4. تهران: علمی.
ـ رنک، اتو (1384). «همزاد به‌مثابۀ خود نامیرا». ترجمۀ مهشید تاج. ارغنون. س 6. ش 26 و 27. صص 197 ـ 234.
ـ شکورزاده، ابراهیم (1346). عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان. چ 1. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ شمیسا، سیروس (1383). داستان یک روح (شرح و متن بوف کور صادق هدایت). چ 6. تهران: فردوس.
ـ شوالیه، ژان و آلن گربران (1385). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. ج 4 و5. چ 1. تهران: جیحون.
ـ صدری‌افشار، غلامحسین و همکاران (1382). فرهنگ معاصر یک‌جلدی. چ 1. تهران: فرهنگ معاصر.
ـ صنعتی، محمد (1380). صادق هدایت و هراس از مرگ. چ 1. تهران: مرکز.
ـ غزالی، احمد (1312). تفسیر سورۀ یوسف. چ 1. بی‌جا: بی‌نا.
ـ فرزانه، مصطفی (1372). آشنایی با صادق هدایت. چ 1. تهران: مرکز.
ـ فره‌وشی. بهرام (1364). جهان فره‌وری. چ 1. تهران: کاریان.
ـ فریزر، جیمز‌جرج (1383). شاخۀ زرین(پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ 1. تهران: آگاه.
ـ کریستین‌سن، آرتور (1355). آفرینش زیان‌کار در روایات ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. چ 1. تبریز: دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.
ـ محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامۀ ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چ 4. تهران: چشمه.
ـ محقق، مهدی (1393). شرح سی‌قصیدۀ ناصرخسرو. چ 20. تهران: توس.
ـ معین، محمد (1371). فرهنگ فارسی معین. چ 8. تهران: امیرکبیر.
ـ ناس، جان (1348). تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت. چ 2. تهران: پیروز.
ـ نفیسی(ناظم‌الاطباء)، علی‌اکبر (1355). فرهنگ نفیسی. با مقدمۀ محمدعلی فروغی. کتابفروشی خیام. چاپ افست مروی. چ 1.
ـ هال، جیمز (1383). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. چ 2. تهران: فرهنگ معاصر.
ـ هینلز، جان‌راسل (1383). اساطیر ایران. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. چ 1. تهران: اساطیر.
ـ یاحقی، محمدجعفر (1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ 1. تهران: سروش.
