چند روایت شفاهی و عامیانه از شاهنامه در تلمیحات حماسی دیوان خاقانی
نویسندگان
گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
خاقانی شروانی از شاعران سبک ارانی (آذربایجانی) است. از ویژگیهای برجسته این سبک استفاده از ابزارهای گوناگون جهت دشوار ساختن کلام است. او با بهرهگیری از پشتوانۀ عظیم فرهنگی و نیز با استفاده از دانشها و علوم و فنون زمان خود، تصاویر بدیع خلق کرده و کلام خود را از دام ابتذال رها کرده است. به دیگر سخن، شاید بتوان این تنوع و گونهگونی در تصاویر شاعرانه را ناشی از وسعت اطلاعات خاقانی و تتبع و مداقۀ او در مطالعۀ کتب تفسیری و تاریخی دانست. از ابزار و وسایلی که خاقانی برای پروراندن تصاویر خود از آن بهره میبرد تلمیح است که بهدلیل بسامد بالای کاربرد آن در دیوان می‌توان آن را از خصایص سبکی خاقانی به حساب آورد. خاقانی گاه در تلمیحات خود به سراغ اشاراتی میرود که در ادبیات رسمی و مکتوب نمیتوان منشأ و مأخذی برای آن پیدا کرد، لذا باید سراغ روایتهای عامیانه و شفاهی رفت و در آن روایات، مأخذ اشارۀ او را یافت. در این جستار بر آنیم تا به بررسی مأخذ چند تلمیح شاهنامهای خاقانی بپردازیم که بر اساس روایات شفاهی و عامیانه بنا نهاده شده و در روایات رسمی و مکتوب از آنها یاد نشده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- آیدنلو، سجاد (1394). «برخی روایات نقالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپ‌های شاهنامه». فرهنگ و ادبیات عامه. ش 5. صص 51-100.
- ــــــــــــــــ (1388). «مردم کدام فردوسی و شاهنامه را می‌پسندیدند؟». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. دورۀ جدید. ش 4. صص 59-78.
- ــــــــــــــــــــ (1387). «پیشنۀ مکتوب و چندصد سالۀ برخی روایات مردمی ـ شفاهی شاهنامه». فرهنگ مردم. ش 24-25. صص 74-83.
- ـــــــــــــــــ (1383). «نکته‌هایی دربارۀ تلمیحات شاهنامهای خاقانی». پژوهش‌های ادبی. ش 4. صص 7-36.
- ابن اسفندیار، بهاء‌الدین محمد (1389). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. تهران: اساطیر.
- ابن بلخی (1385). فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و ر. نیکلسون. چ 1. تهران: اساطیر.
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1381). الفهرست. ترجمۀ و تحشیۀ رضا تجدد. چ 1. تهران: اساطیر.
- اردلان جوان، سید علی (1375). تجلی شاعرانۀ اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی. چ 1. مشهد: آستان قدس رضوی.
- ارژنگی، کامران (1395). «چند نکته در شعر خاقانی شروانی». نقد کتاب. ش 5. صص 179-196.
- استعلامی، محمد (1387). نقد و شرح قصاید خاقانی بر اساس تقریرات استاد بدیع-الزمان فروزانفر. ج 1 و 2. چ 1. تهران: زوار.
- اسلامی‌نژاد، عباس (1372). «خاقانی و شاهنامه». فصلنامۀ هستی. ش 5. ص 185.
- اصفهانی، حمزه بن حسین (1367). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
- انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه. چ 1. تهران: علمی.
- برزگرخالقی، محمدرضا (1387). شرح دیوان خاقانی، ج 1. چ 1. تهران: زوار.
- بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1353). تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری). تصحیح محمدتقی بهار. چ 2. تهران: زوار.
- بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1389). آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. چ 3. تهران: امرکبیر.
- ثعالبی، حسین بن محمد (1372). شاهنامۀ کهن (پارسی تاریخ غررالسیر). پارسی گردان سید محمد روحانی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
- ثعالبی، حسین بن محمد (1963). تاریخ غررالسیر. به کوشش ه. زوتنبرگ. تهران: چاپ اُفست.
- حسن‌آبادی، محمود (1394). «شفاهی یا کتبی، بررسی نظریات مربوط به سرچشمۀ شاهنامه». جستارهای ادبی. ش 188. صص 15-48.
- خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل (1388). دیوان خاقانی شروانی. تصحیح ضیاء‌الدین سجادی. چ 1. تهران: زوار.
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین (1380). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
- خطیبی، ابوالفضل (1389). «منشأ ضرب‌المثل نوش‌دارو بعد از مرگ سهراب». فرهنگ-نویسی. ش 3. صص 252-255.
- دنبلی، عبدالرزاق بیگ (1349). تجربۀالاحرار و تسلیه‌الابرار. تصحیح و تحشیۀ حسن قاضی طباطبایی. تبریز: انتشارات مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
- دوستخواه، جلیل (1370). «کاوۀ آهنگر به روایت نقالان». ایران‌نامه. ش 37. صص 122-144.
- ریاحی، محمد امین (1382). سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق (1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- شریفی، جواد (1382). «خاقانی شروانی». دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در قفقاز). به سرپرستی حسن انوشه. ج 5. تهران: سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- صدیقیان، مهین‌دخت (1375). فرهنگ اساطیری – حماسی ایران. ج 1 و 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چ 5. تهران: اساطیر.
- طرسوسی، ابوطاهر (1374). داراب‌نامه. به کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.
- علیزاده، جمشید (1378). ساغری در میان سنگستان (زندگی، اندیشه و شعر خاقانی). تهران: نشر مرکز.
- غلامرضایی، محمد (1382). سبک‌شناسی شعر پارسی (از رودکی تا شاملو). ویرایش دوم. تهران: جامی.
- قدیانی، عباس (1392). تاریخ کامل ایران زمین (از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دورۀ پهلوی). ج 1. چ 3. تهران: آرون.
- حسینی قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله (1383). المعجم فی آثار ملوک‌العجم. به کوشش احمد فتوحی‌نسب. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- کزازی، میرجلال‌الدین (1389). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. چ 6. تهران: نشر مرکز.
- کندلی هریسچی، غفار (1374). خاقانی شروانی (حیات، زمان و محیط او). ترجمۀ میرهدایت حصاری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود (1384). زین‌الاخبار. تصحیح رحیم ملک‌زاده. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مجمل‌التواریخ و القصص (1383). تصحیح ملک‌الشعرا بهار. تهران: دنیای کتاب.
- محجوب، محمدجعفر (1382). ادبیات عامیانۀ ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. 2 ج. چ 3. تهران: نشر چشمه.
- محمدپور، محمد امین و عبدالله حسن‌زاده میرعلی (1393). «افسانۀ کاوه نماد پیروزی در تاریخ ملی ایران». جامعه‌شناسی تاریخی. د 6. ش 1. صص 73-92.
- مستوفی، حمدالله (1364). تاریخ گزیده. به کوشش عبدالحسین نوایی. چ 3. تهران: امیرکبیر.
- مسعودی، علی بن حسین (1973). مروج الذهب و معادن الجوهر. تصحیح شارل بلا. بیروت: منشورات جامعه لبنانیه.
- مهناج سراج، عثمان بن محمد (1363). طبقات ناصری. تصحیح و مقابلۀ عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
- مهین‌فر، سیاره (1383). اسطورۀ حماسۀ ضحاک و فریدون. چ 1. تهران: قصه.
- میرخواند (1380). تاریخ روضۀالصفا. تصحیح و تحشیۀ جمشید کیانفر. ج 1. چ 1. تهران: اساطیر.
- نظامی، الیاس بن یوسف (1368). شرف‌نامه. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: توس.
- ــــــــــــــ (1379). اقبال‌نامه. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: توس.
- نوریان، مهدی (1380). «خاقانی بر خوان رنگین فردوسی». نشر دانش. ش 98. صص 20-24.
- هفت‌لشکر (طومار جامع نقالان) (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی
- ــــــــــــــــ (1388). «مردم کدام فردوسی و شاهنامه را می‌پسندیدند؟». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. دورۀ جدید. ش 4. صص 59-78.
- ــــــــــــــــــــ (1387). «پیشنۀ مکتوب و چندصد سالۀ برخی روایات مردمی ـ شفاهی شاهنامه». فرهنگ مردم. ش 24-25. صص 74-83.
- ـــــــــــــــــ (1383). «نکته‌هایی دربارۀ تلمیحات شاهنامهای خاقانی». پژوهش‌های ادبی. ش 4. صص 7-36.
- ابن اسفندیار، بهاء‌الدین محمد (1389). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. تهران: اساطیر.
- ابن بلخی (1385). فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و ر. نیکلسون. چ 1. تهران: اساطیر.
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1381). الفهرست. ترجمۀ و تحشیۀ رضا تجدد. چ 1. تهران: اساطیر.
- اردلان جوان، سید علی (1375). تجلی شاعرانۀ اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی. چ 1. مشهد: آستان قدس رضوی.
- ارژنگی، کامران (1395). «چند نکته در شعر خاقانی شروانی». نقد کتاب. ش 5. صص 179-196.
- استعلامی، محمد (1387). نقد و شرح قصاید خاقانی بر اساس تقریرات استاد بدیع-الزمان فروزانفر. ج 1 و 2. چ 1. تهران: زوار.
- اسلامی‌نژاد، عباس (1372). «خاقانی و شاهنامه». فصلنامۀ هستی. ش 5. ص 185.
- اصفهانی، حمزه بن حسین (1367). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
- انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه. چ 1. تهران: علمی.
- برزگرخالقی، محمدرضا (1387). شرح دیوان خاقانی، ج 1. چ 1. تهران: زوار.
- بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1353). تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری). تصحیح محمدتقی بهار. چ 2. تهران: زوار.
- بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1389). آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. چ 3. تهران: امرکبیر.
- ثعالبی، حسین بن محمد (1372). شاهنامۀ کهن (پارسی تاریخ غررالسیر). پارسی گردان سید محمد روحانی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
- ثعالبی، حسین بن محمد (1963). تاریخ غررالسیر. به کوشش ه. زوتنبرگ. تهران: چاپ اُفست.
- حسن‌آبادی، محمود (1394). «شفاهی یا کتبی، بررسی نظریات مربوط به سرچشمۀ شاهنامه». جستارهای ادبی. ش 188. صص 15-48.
- خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل (1388). دیوان خاقانی شروانی. تصحیح ضیاء‌الدین سجادی. چ 1. تهران: زوار.
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین (1380). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
- خطیبی، ابوالفضل (1389). «منشأ ضرب‌المثل نوش‌دارو بعد از مرگ سهراب». فرهنگ-نویسی. ش 3. صص 252-255.
- دنبلی، عبدالرزاق بیگ (1349). تجربۀالاحرار و تسلیه‌الابرار. تصحیح و تحشیۀ حسن قاضی طباطبایی. تبریز: انتشارات مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
- دوستخواه، جلیل (1370). «کاوۀ آهنگر به روایت نقالان». ایران‌نامه. ش 37. صص 122-144.
- ریاحی، محمد امین (1382). سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق (1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- شریفی، جواد (1382). «خاقانی شروانی». دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در قفقاز). به سرپرستی حسن انوشه. ج 5. تهران: سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- صدیقیان، مهین‌دخت (1375). فرهنگ اساطیری – حماسی ایران. ج 1 و 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چ 5. تهران: اساطیر.
- طرسوسی، ابوطاهر (1374). داراب‌نامه. به کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.
- علیزاده، جمشید (1378). ساغری در میان سنگستان (زندگی، اندیشه و شعر خاقانی). تهران: نشر مرکز.
- غلامرضایی، محمد (1382). سبک‌شناسی شعر پارسی (از رودکی تا شاملو). ویرایش دوم. تهران: جامی.
- قدیانی، عباس (1392). تاریخ کامل ایران زمین (از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دورۀ پهلوی). ج 1. چ 3. تهران: آرون.
- حسینی قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله (1383). المعجم فی آثار ملوک‌العجم. به کوشش احمد فتوحی‌نسب. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- کزازی، میرجلال‌الدین (1389). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. چ 6. تهران: نشر مرکز.
- کندلی هریسچی، غفار (1374). خاقانی شروانی (حیات، زمان و محیط او). ترجمۀ میرهدایت حصاری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود (1384). زین‌الاخبار. تصحیح رحیم ملک‌زاده. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مجمل‌التواریخ و القصص (1383). تصحیح ملک‌الشعرا بهار. تهران: دنیای کتاب.
- محجوب، محمدجعفر (1382). ادبیات عامیانۀ ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. 2 ج. چ 3. تهران: نشر چشمه.
- محمدپور، محمد امین و عبدالله حسن‌زاده میرعلی (1393). «افسانۀ کاوه نماد پیروزی در تاریخ ملی ایران». جامعه‌شناسی تاریخی. د 6. ش 1. صص 73-92.
- مستوفی، حمدالله (1364). تاریخ گزیده. به کوشش عبدالحسین نوایی. چ 3. تهران: امیرکبیر.
- مسعودی، علی بن حسین (1973). مروج الذهب و معادن الجوهر. تصحیح شارل بلا. بیروت: منشورات جامعه لبنانیه.
- مهناج سراج، عثمان بن محمد (1363). طبقات ناصری. تصحیح و مقابلۀ عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
- مهین‌فر، سیاره (1383). اسطورۀ حماسۀ ضحاک و فریدون. چ 1. تهران: قصه.
- میرخواند (1380). تاریخ روضۀالصفا. تصحیح و تحشیۀ جمشید کیانفر. ج 1. چ 1. تهران: اساطیر.
- نظامی، الیاس بن یوسف (1368). شرف‌نامه. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: توس.
- ــــــــــــــ (1379). اقبال‌نامه. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: توس.
- نوریان، مهدی (1380). «خاقانی بر خوان رنگین فردوسی». نشر دانش. ش 98. صص 20-24.
- هفت‌لشکر (طومار جامع نقالان) (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی
