بعضی اشارات و تلمیحاتِ حماسیِ برگرفته از روایت های نقّالی و شفاهی- عامیانه در شعرِ فارسی
نویسنده
دانشگاه پیام نور ارومیه
چکیده
در ابیات و اشعارِ بعضی از شعرا از گذشته تا دورۀ معاصر، اشاره‌هایی به نامها و داستانهایِ ملّی- پهلوانیِ ایران یافته می‌شود که مأخذِ آنها شاهنامۀ فردوسی، منظومههای پهلوانیِ پس از آن و متونِ ادبی و تاریخیِ رسمی نیست بلکه توضیح و گزارشِ آنها را باید در روایتهای نقّالی (طومارها) و صورتِ شفاهی- عامیانۀ برخی داستانهای شاهنامه جُست. راه‌یابیِ این گونه تلمیحاتِ حماسی به شعر فارسی به دلیلِ رواجِ فنِّ نقّالی و داستان‌گزاریِ شفاهی در ادواری از تاریخ اجتماعیِ ایران و علاقۀ همگانی به این روایتها بوده است. در این مقاله بدون اینکه استقصایی تام صورت گرفته باشد، بیست و هفت اشارۀ داستانی به نامها و روایاتِ نقّالی و شفاهی- مردمی در شعرِ سخنورانِ مختلف از سدۀ ششم تا امروز آورده و بررسی شده و یازده تلمیحِ مبهم نیز که احتمالاً برگرفته از این نوع روایتهاست برای توجّه و تحقیقِ پژوهشگران معرّفی شده است.
تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی
تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی تلمیحات نقالی
کلیدواژه‌ها
- آتشی، منوچهر (1390). مجموعۀ اشعار. تهران: نگاه. چ2.
- آذربیگدلی، لطفعلی بیگ (1366). دیوان. به کوشش حسن سادات ناصری و غلامحسین بیگدلی. تهران: علمی (جاویدان).
- آیدنلو، سجاد (1386الف). «شاهنامهایترین شعر غنایی». نارسیده ترنج (بیست مقاله دربارۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران). با مقدمۀ جلال خالقیمطلق. اصفهان: نقش مانا. صص255- 270.
- ______ (1386ب). «بررسی سه بیت از داستان رستم و اسفندیار». پژوهشهای ادبی. س 5. ش18. صص 9- 32.
- ______ (1387). «کلاه سر دیو سپید» (مضمونی عامیانه در ویژگیها و متعلّقات رستم)، آفتابی در میان سایهای (جشننامۀ استاد بهمن سرکاراتی). به کوشش علیرضا مطفری و سجاد آیدنلو. تهران: قطره. صص463- 483.
- ______ (1388). «نکتههایی از روایات پایانِ کار ضحاک»، کاوشنامۀ زبان و ادبیات فارسی. س10. ش 18. صص9- 48.
- ______ (1394). متون منظوم پهلوانی (برگزیدۀ منظومههای پهلوانی پس از شاهنامه). چ 2. تهران: سمت.
- ابنیمین فریومدی (1363). دیوان. تصحیح حسینعلی باستانی راد. چ2. تهران: سنایی.
- احمدپناهی سمنانی، محمد (1384). ترانههای ملی ایران. تهران: علم.
- اخسیکتی، اثیرالدین (1337). دیوان. به کوشش رکنالدین همایونفرخ. تهران: رودکی.
- اخوان ثالث، مهدی (1395). شعرهای مهدی اخوان ثالث (م. امید) (متن کامل ده کتاب). تهران: زمستان.
- اسکندرنامه (بازسازی کهنهترین نسخۀ اسکندرنامۀ نقالی) (1388). منسوب به منوچهرخان حکیم. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگوزلو. تهران: سخن.
- اسماعیلی، حسین (1384). «ابومسلمنامه». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ج1. صص176- 179.
- اعتصامی، پروین (1387). دیوان. تهران: پارسه.
- افشاری، مهران (1384). «امیرارسلان». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ج1. صص518- 521.
- افشاری، مهران (1386). «حمزهنامه». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ج2. صص750- 753.
- افغان، محمدرسول (1381). «پهلوانی در افغانستان». پژوهشهای ایرانشناسی (ناموارۀ دکتر محمود افشار). به کوشش ایرج افشار با همکاری کریم اصفهانیان. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. ج14. صص10- 53.
- اکبری مفاخر، آرش (1390). «کریمان کیست؟» (برپایۀ دستنویس هفتلشکر گورانی). جستارهای ادبی. س44. ش3 (پیاپی174). پاییز. صص15- 37.
- امیدسالار، محمود (1394). «حمزهنامه». دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. تهران: مرکز
دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج3. صص 581- 585.
دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج3. صص 581- 585.
- انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369). فردوسینامه. چ3. تهران: علمی.
- ایرانشاهبنابیالخیر (1370). بهمننامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
- بهار، لالهتیک چند (1380). بهار عجم. تصحیح کاظم دزفولیان. تهران: طلایه.
- بهار (ملکالشعرا)، محمدتقی (1368). دیوان. به کوشش مهراد بهار. چ6. تهران: توس.
- بهرامیان، علی و صادق سجادی (1373). «ابومسلم خراسانی». دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج6. صص226- 244.
- تسکین شیرازی (1382). فلکنازنامه. به کوشش سید علی آلداوود. تهران: توس.
- حسینی، سید احمد (انتخابکننده) (1394). غزل روزگار ما 2 (پازل شعر امروز). تهران: نیماژ.
- حمزهنامه (قصۀ امیرالمومنین حمزه) (1362). تصحیح جعفر شعار. چ2. تهران: کتاب فرزان.
- حمیدی شیرازی، مهدی (1349). اشک معشوق. تهران: چ6. صدای معاصر.
- جیحون آبادی، حاج نعمتالله (1373). شاهنامۀ حقیقت (حقّ الحقایق). تهران: جیحون.
- خالقی مطلق، جلال (1372). «یکی داستان است پر آب چشم». گل رنج های کهن. به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز. صص53- 98.
- __________ (1381). «نگاهی کوتاه به فنّ داستانسرایی فردوسی». سخنهای دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار. صص 111- 125.
- خسروی، محمدباقر (1363). دیوان. به کوشش احمد کرمی. تهران: ما.
- خطیبی، ابوالفضل (1389). «منشأ ضربالمثل نوشدارو بعد از مرگ سهراب». فرهنگنویسی. ش3. صص252- 255.
- داستان رستم و سهراب (روایت نقالان) (1369). نقل و نگارش مرشد عباس زریری. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: توس.
- داوری شیرازی (1370). دیوان. به اهتمام نورانی وصال. تهران: وصال.
- دهخدا، علی اکبر (1377). لغتنامه. چ2 از دورۀ جدید. تهران: دانشگاه تهران.
- دهلوی، امیرخسرو (1343). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. به اهتمام م. درویش. تهران: جاویدان.
- ذوالفقاری، حسن (1391). «امیرارسلان». دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. تهران: مرکز
دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج1. صص622- 629.
دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج1. صص622- 629.
- رستمنامه (کتابت 1245ق). نسخۀ شمارۀ 62856 کتابخانۀ مجلس.
- رستم نامه (داستان منظوم مسلمان شدن رستم به دست امام علی(ع) به انضمام معجزنامۀ مولای متقیان) (1387). سراینده: ناشناس. به کوشش سجاد آیدنلو. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- رستم و زنونِ الماس خان کندولهای (1384). تصحیح مجید یزدانپناه. کرمانشاه: چشمۀ هنر و دانش.
- زرینقبانامه (منظومهای پهلوانی و پیرو شاهنامه از عصر صفویه) (1393). مقدمه، تصحیح و تعلیقات سجاد آیدنلو. تهران: سخن.
- سروش اصفهانی، میرزا محمدعلی خان (1340). دیوان. به اهتمام محمدجعفر محجوب. با مقدمۀ جلالالدین همایی. تهران: امیرکبیر.
- سعیدیان، مهلا (1390). «تجلی اساطیر شاهنامه در شعر مجذوب تبریزی». کاخ بیگزند (مجموعهمقالات همایش بینالمللی بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی). زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان با همکاری نشر سنبله. ج3. صص2922- 2944.
- سلیم تهرانی، محمدقلی (1349). دیوان. تصحیح رحیم رضا. تهران: ابنسینا.
- سیالکوتی، مل (1380). مصطلحاتالشعرا. تصحیح سیروس شمیسا. تهران: فردوس.
- سیستانی، ملکشاه حسین (1389). احیاءالملوک. به اهتمام منوچهر ستوده. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
- سیف، هادی (1369). نقاشی قهوهخانه. چ3. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سازمان میراث فرهنگی.
- شریفزاده، سید عبدالمجید (1370). نامورنامه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شمیسا، سیروس (1389). فرهنگ تلمیحات. چ2. تهران: میترا.
- شهریار، محمدحسین (1386). دیوان. چ30. تهران: نگاه.
- صباحی بیدگلی، حاجی سلیمان (1368). هفت شهر عشق. آراستۀ رضا معصومی. تهران: کتابفروشی حافظ.
- صحبت لاری (بی تا). دیوان. چ3. شیراز: کتابفروشی معرفت.
- صفای اصفهانی (1362). دیوان. به اهتمام احمد سهیلی خوانساری. چ2. تهران: اقبال.
- طراز یزدی (1366). دیوان. به کوشش احمد کرمی. تهران: ما.
- طرطوسی، ابوطاهر (1380). ابومسلمنامه. به اهتمام حسین اسماعیلی. تهران: معین/ قطره و انجمن ایرانشناسی فرانسه.
- طومار شاهنامۀ فردوسی (1381). به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی. تهران: خوشنگار.
- طومار کهن شاهنامه (1374). به کوشش جمشید صداقتنژاد. تهران: دنیای کتاب.
- طومار نقالی شاهنامه (1391). تصحیح سجاد آیدنلو. تهران: بهنگار.
- عارف قزوینی، ابوالقاسم (1389). دیوان. به کوشش مهدی نورمحمدی. تهران: سخن.
- عاشورپور، صادق (1388). نمایشهای ایرانی (نقالی). ج4. تهران: سورۀ مهر.
- عبدالستار، عبدالشکور (1390). «استقبال سخن فردوسی در شعر معاصر تاجیکی». مجموعه مقالات همایش بینالمللی هزارمین سال سرایش شاهنامه. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی. صص191- 202.
- عطار، فریدالدین (1386). دیوان. تصحیح تقی تفضلی. چ12. تهران: علمی و فرهنگی.
- _________ (1387). الهینامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعیکدکنی. تهران: سخن.
- _________ (1392). دیوان. به سعی و تصحیح مهدی مدائنی و مهران افشاری. با همکاری و نظارت علیرضا امامی. تهران: چرخ.
- عطایی، برزونامه. نسخۀ شمارۀ 62855 کتابخانۀ مجلس.
- غالب دهلوی. اسدالله (1376). دیوان. به اهتمام محسن کیانی. تهران: روزنه.
- غفاری، یعقوب (1384). «موسیقی در کوهگیلویه و بویر احمد». پژوهشهای ایرانشناسی. به کوشش ایرج افشار با همکاری کریم اصفهانیان و محمدرسول دریاگشت. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. ج16 (ستودهنامه). بخش2. صص718- 724.
- فدایی مازندرانی (1388). مقتل منظوم. تحقیق و تصحیح فریدون اکبری شلدرهای. تهران: فرتاب.
- فرخی یزدی، محمد (1391). دیوان. به کوشش حسین مسرت. تهران: مولی.
- فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. تصحیح جلال خالقیمطلق. تهران: سخن.
- فضلالله همدانی، رشیدالدین (1392). جامعالتواریخ (تاریخ ایران و اسلام). تصحیح و تحشیۀ محمد روشن. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- فندرسکی، میرزاابوطالب (1391). غزوات. تصحیح علیرضا عبداللهی کچوسنگی. تهران: کتابخانۀ مجلس.
- قاآنی (1336). دیوان. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: امیرکبیر.
- قائم مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم (1366). دیوان اشعار. به اهتمام سید بدرالدین یغمایی. تهران: شرق.
- قریبی، حسن (1394). «مجتباییِ شاعر». جشننامۀ استاد فتحالله مجتبایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 445- 475.
- کلانتری، منوچهر (1352). «رزم و بزم شاهنامه در پردههای بازاری قهوهخانهای». هنر و مردم. ش134. صص2- 15.
- کیخسرو دارا، کیکاووس (1384). مولود زرتشت. به اهتمام رحیم رضازادۀ ملک. ضمیمۀ ش 1 نامۀ انجمن. س 5. ش 3 (پیاپی19).
- گورانی، مصطفیبنمحمود (1389). شاهنامۀ کردی. تصحیح و توضیح ایرج بهرامی. تهران: آنا.
- لطفینیا، حیدر (1388). حماسههای قوم کرد. تهران: سمیرا.
- مارزلف، اولریش (1384). آلبوم شاهنامه. تهران: چیستا.
- محتشم کاشانی (1392). دیوان. تصحیح اکبر بهداروند. چ6. تهران: نگاه.
- محجوب، محمدجعفر (1382). «سخنوری». ادبیات عامیانۀ ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه. ج2. صص1053- 1078.
- مخلص لاهوری، آنندرام (1395). مرآتالاصطلاح. مقدمه و تصحیح چندرشیکهر. حمیدرضا قلیچخانی و هومن یوسفدهی. تهران: سخن.
- مستوفی، حمدالله (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی مورخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیا 2833Or.). تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- میرکاظمی، سید حسین (1390). من و رستم و گرز و افراسیاب (نقالی 10 داستان گرانمایه از شاهنامه). گرگان: آژینه.
- نثر نقالی شاهنامه (1394). مقدمه. تصحیح و تعلیقات رضا غفوری. شیراز: سیوند.
- نجم، سهیلا (1390). هنر نقالی در ایران. تهران: فرهنگستان هنر.
- نرم افزار دُرج 4 (بزرگترین کتابخانۀ الکترونیک شعر و ادب فارسی. 236 اثر نظم و نثر ادبی) (1390). تهران: موسسۀ فرهنگی مهر ارقام ایرانیان.
- نطمی تبریزی (1364). گلشن معانی. تهران: کتابفروشی خیام.
- نهاوندی، شاطر اصغر (1392). دیوان. تصحیح داریوش ذوالفقاری. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی. صنایع دستی و گردشگری.
- وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر (1394). دیوان. تصحیح رقیه صدرایی. تهران: کتابخانۀ مجلس.
- وصال شیرازی (1378). دیوان. تصحیح محمود طاووسی. شیراز: نوید شیراز.
- هفت لشکر (طومار جامع نقالان). تصحیح مهران افشاری- مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- هفت منظومۀ حماسی (1394). مقدمه، تصحیح و تعلیقات رضا غفوری. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- همای شیرازی (1363). دیوان. به کوشش احمد کرمی. تهران: ما.
- همزهای، فریبرز (1393). رزمنامه (اسطورههای کهن زاگرس). کرمانشاه: دانشگاه رازی.
- یغمای جندقی، ابوالحسن (1384). دیوان. تصحیح سید علی آلداوود. چ3. تهران: توس.
