بررسی شگردهای هیچانه های کودکانه در ادبیات عامه ی ایران
نویسنده
آموزگار پایه ی اول مجتمع آموزشی مهرتابان شیراز
چکیده
هیچانهها گونه‌ای از ادبیات کودک به‌شمار می‌روند که در گذر زمان نه ارزش خود را از دست داده‌اند و نه به فراموشی سپرده شده‌اند و همواره لذت‌بخش و شادی‌آفرین بوده‌اند. به‌راستی اسباب ماندگاری آنها در چیست که اینگونه جاودانه شده‌اند و هرگز کهنگی‌ای در آنها حس نمی‌شود و با همه‌ی نسل‌ها و سنین مختلف ارتباط برقرار می‌کنند؟ پژوهش پیش‌رو به معرفی هیچانه‌های فارسی و بررسی ویژگی‌ها و شگردهای این گونه‌ی ادبی که موجب پایداری، جذابیت و فراگیری آنها در میان کودکان شدهاست، می‌پردازد.
این پژوهش، کیفی است و در آن از تلفیق روش تحلیل محتوای قیاسی و استقرایی میرینگ (2000) استفاده شدهاست. برای این کار در شاخه‌ی شعر، نمونه‌های عامیانه از میان ترانه‌های بچه‌ها در کتاب فرهنگ عامیانهی مردم ایران (1346) انتخاب شدهاست و در شاخه‌ی داستان نیز آن دسته از افسانههای عامیانهی طبقه‌بندی شده از سوی خسرونژاد (1389) که در بررسی پژوهشگر با ویژگی-های هیچانی همخوانی داشته‌اند، به‌کار گرفته شدهاست.
بررسی‌ها نشان داد که هیچانه‌های فارسی بیشتر در بند فرم و ساختار زبانی هستند. همچنین هیچانهها چه داستان و چه شعر، بنیادی‌ترین و ابتدایی‌ترین ویژگی‌های شعر کودک را -که در سازه‌های زبان و موسیقی نهفته است- به همراه دارند. چراکه بهترین شیوه‌ی ارتباط زبانی با مخاطب خردسال، بهره‌گیری از موسیقی است. ویژگی برجسته‌ی داستان‌های هیچانی نیز همین نزدیکی و آمیختگی آنها با زبان شعری است. می‌توان گفت هیچانهها الفبای شعر کودک هستند
در نگاهی کلی به شعرها و داستان‌های مورد بررسی می‌توان آنها را از نظر کیفیت هیچانگی، درجه‌بندی و به دسته‌های زبان‌ْهیچانی، معناهیچانی و هیچانه‌ی محض تقسیم نمود
این پژوهش، کیفی است و در آن از تلفیق روش تحلیل محتوای قیاسی و استقرایی میرینگ (2000) استفاده شدهاست. برای این کار در شاخه‌ی شعر، نمونه‌های عامیانه از میان ترانه‌های بچه‌ها در کتاب فرهنگ عامیانهی مردم ایران (1346) انتخاب شدهاست و در شاخه‌ی داستان نیز آن دسته از افسانههای عامیانهی طبقه‌بندی شده از سوی خسرونژاد (1389) که در بررسی پژوهشگر با ویژگی-های هیچانی همخوانی داشته‌اند، به‌کار گرفته شدهاست.
بررسی‌ها نشان داد که هیچانه‌های فارسی بیشتر در بند فرم و ساختار زبانی هستند. همچنین هیچانهها چه داستان و چه شعر، بنیادی‌ترین و ابتدایی‌ترین ویژگی‌های شعر کودک را -که در سازه‌های زبان و موسیقی نهفته است- به همراه دارند. چراکه بهترین شیوه‌ی ارتباط زبانی با مخاطب خردسال، بهره‌گیری از موسیقی است. ویژگی برجسته‌ی داستان‌های هیچانی نیز همین نزدیکی و آمیختگی آنها با زبان شعری است. می‌توان گفت هیچانهها الفبای شعر کودک هستند
در نگاهی کلی به شعرها و داستان‌های مورد بررسی می‌توان آنها را از نظر کیفیت هیچانگی، درجه‌بندی و به دسته‌های زبان‌ْهیچانی، معناهیچانی و هیچانه‌ی محض تقسیم نمود
کلیدواژه‌ها
منابع
- ابراهیمی، جعفر و دیگران (1389). هیچ هیچ هیچانه. تهران: افق.
- اقبالزاده، شهرام (1384). «اشارهای به پیوند ادبیات شفاهی با ادبیات کودک». فرهنگ مردم. صص 57-61.
- انجویشیرازی، ابوالقاسم و محمود ظریفیان (1371). گذری و نظری در فرهنگ مردم. تهران: اسپرک.
- بلوکباشی، علی (1369). «در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگهای دیگر نگریستن». کلک. ش 7. صص 32-54.
- ترابی، ستاره و سودابه شکرالهزاده (1394). «تأملی بر هیچانگی «هیچ هیچ هیچانه» و رابطۀ متن و تصویر در آن». مطالعات ادبیات کودک. س 6. ش1. صص30-58.
- ترابی، ستاره (1392). بررسی شگردهای هیچانهها در ادبیات کودک ایران. پایاننامۀ کارشناسیارشد. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز.
- حجازی، بنفشه (1374). ادبیات کودکان و نوجوانان، ویژگی‌ها و جنبه‌ها. تهران: روشنگران.
_________ (1374). ادبیات کودکان و نوجوانان. تهران: روشنگران.
- خسرونژاد، مرتضی (1389). معصومیت و تجربه. تهران: نشر مرکز.
- سلاجقه، پروین (1385). از این باغ شرقی. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
- شفیعیکدکنی، محمدرضا (1366). صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
_________ (1373). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
_________ (1377). «شعر جدولی». بخارا. س 2. ش2. صص 46-59.
_________ (1380). «شکار معنی در صحرای بیمعنی». مجلۀ دانشکده ادبیات تربیت معلم. س 9. ش32. صص 23-52.
- طبری، احسان (1359). نوشتههای فلسفی و اجتماعی. تهران: نشر توده.
- فیاضمنش، پرند (1384). «نگاهی دیگر به موسیقی شعر و پیوند آن با موضوع، تخیل و احساسات شاعرانه». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. دورۀ جدید. ش 4. صص 163-186.
- قزلایاغ، ثریا (1383). ادبیات کودک و نوجوان و ترویج خواندن. تهران: سمت.
- کالینسون، دایانه (1385). تجربه زیباشناختی. ترجمۀ فریده فرنودفر. تهران: فرهنگستان هنر.
- کیانوش، محمود (1375). شعر کودک در ایران. تهران: آگاه.
- محمدی، محمدهادی و زهره قایینی (1383). تاریخ ادبیات کودکان ایران. ج1. تهران: چیستا.
- موسویان، انسیه (1389). «نی نی داره تماشا: نگاهی به کتاب تاتی تی تی افسانه شعباننژاد». کتاب ماه کودک و نوجوان. صص 56-59.
_________(1390). «لینگا لینگا د د یی: نگاهی به کتاب هیچ هیچ هیچانه».کتاب ماه کودک و نوجوان. صص 53-56.
- نورتون، دونا (1382). شناخت ادبیات کودکان:گونهها و کاربردها از روزن چشم کودک. ج 1. تهران: قلمرو.
- وکیلیان، احمد (1378). متلها و افسانههای ایرانی. تهران: سروش.
- هدایت، صادق (1346). نوشتههای پراکنده. چ2. تهران: امیرکبیر
_________(1378). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران. تهران: چشمه.
- Hark, I. (1982). Edward Lear. Boston: Twayne Publishers.-
- --------- (1978)."Edward Lear: Eccentricity and Victorian Angst". Victorian Poetry. vol.16. pp.112-122.
- Maykut, P. & R. Morehouse (1994). Beginning Qualitative Research. London: The Falmer press.
- Mayring, P. (2000). Qualitative Content Analysis. vol.1. No.2. june.
- Stewart, S. (1979). Nonsense: Aspects of Intertextuality in Folklore and Literature.Baltimore and London: The John’s Hopkins UP.
- Thomas, J. (1985)."“There Was an Old Man . . .”: The Sense of Nonsense Verse". Children's Literature Association Quarterly. vol 10. No.3. Fall 1985. pp.119-122.
- Tigges, W. (1986)."The Limerick: The Sonnet of Nonsense?". Dutch Quarterly Review. vol.16. pp.220-236.
- ------------ (1987). Explorations in the Field of Nonsense. Amsterdam: Rodopi.
- ------------ (1988). An Anatomy of Literary Nonsense. Amsterdam: Rodopi.
