چرا در فرهنگ عامّه پایان شاهنامه خوش پنداشته می شود؟
نویسنده
عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
چکیده
مَثَلِ «شاهنامه آخرش خوش است» از پرآوازه‌ترین مَثَل‌ها در فرهنگ ایرانی است. هنگامی‌که برای کسی امری ناخوش رخ می‌دهد و دیگری بِدان خشنود است، در واکنش این سخن را به‌کـار می‌برد. می‌دانیم که شاهنامه با تازشِ تازیان به ایران پایان می‌پذیرد؛ پس چگونه است که پایان آن را خوش پنداشته‌اند؟ در پاسخ، گروهی «خوش» را در معنای تهکّمی، یعنی ناخوش دانسته و گروهی دیگر، «خوش» را در معنای اصلی واژه پنداشته‌اند. نگارنده از یک سو این احتمال را می‌دهد که پایانِ خوشِ شاهنامه به کین‌کشی از کُشندۀ یـزدگـرد سوم بازمی‌گردد. در باور ایرانی انتقام از کُشندۀ شاه، واجب و مقدّس بوده است و آشکارا این را در جا‌های گوناگون شاهنامه می‌بینیم؛ پس از آن روی کـه بیژن، ماهویِ سوری را می‌کُشَد و بدین‌سان انتقامِ خونِ یزدگرد را می‌گیرد، پایانِ شاهنامه را خوش پنداشته‌اند. از سوی دیگر، مَثَلِ پرآوازه را می‌توان از جملۀ ادبیاتِ آخرالزّمانی (پیش‌گوییِ استقرار دوبارۀ قدرت ایرانیان) پنداشت که پس از سقوط صفویه به‌دست بیگانگان، در میان مردم رواج یافته است؛ چنان‌که با سقوط ساسانیان، این گونۀ ادبی مرسوم می‌شود.
کلیدواژه‌ها
منابع
- آموزگار، ژاله (1387). تاریخ اساطیری ایران. چ10. تهران: سمت.
- آیدنلو، سجاد (1388). «مردم کدام فردوسی و شـاهـنامه را میپسندیدند؟». پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی. س 45. ش 4. صص 59-78.
- ---------- (1390). دفتر خسروان. تهران: سخن.
- اسلامی ندوشن، محمدعلی (1385). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. چ 7. تهران: شرکت سهامی انتشار.
- ---------------- (1387). «اگـر شـاهنامه نمیبـود...». پاژ (جشننامۀ جلال خالقیمطلق). س 1. ش 4. صص 27-32.
- امیدسالار، محمود (1381). جستارهای شاهنامهشناسی و مباحث ادبی. تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار.
- -------------- (1394). «احتمالی در معنی مثل شاهنامه آخرش خوش است». شاعر تاریخ (یادگارنامۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی). تهران: علم.
- انوری، حسن (1384). فرهنگ امثال سخن. تهران: سخن.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1390). شاهنامه آخرش خوش است. چ 7. تهران: علم.
- بهار، مهرداد (1389). پژوهشی در اساطیر ایران. چ 8. تهران: آگاه.
- بیهقی، ابوالفضل (1383). تاریخ بیهقی. تصحیح علیاکبر فیاض. به کوشش محمدجعفر یاحقی. چ 4. مشهد: دانشگاه فردوسی.
- پرتوی آملی، مهدی (1369). ریشههای تاریخی امثال و حکم. چ 2. تهران: سنایی.
- جمال‌زاده، محمدعلی (1344). «مار گزیده». وحید. س 2. ش 12. صص 2-12.
- چمنآرا، بهروز (1394). «بررسی و تحلیل آخر شاهنامه با تأکید بر مبانی سنتشفاهی روایات حماسی ایرانی». جستارهای ادبی. س 48. ش 188. صص 2-14.
- خالقیمطلق، جلال (1386). سخنهای دیرینه. چ 2. تهران: افکار.
- خطیبی، ابوالفضل (1395). آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت. تهران: پردیس دانش.
- دریایی، تورج (1383). سقوط ساسانیان (فاتحان خارجی، مقاومت داخلی و تصویر پایان جهان). ترجمۀ منصوره اتحادیه (نظام مافی) و فرخنده امیرخانی حسینکلو. چ 2. تهران: تاریخ ایران.
- دستنویس ماو29 (1378). آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور. تهران: آگاه.
- دوستخواه، جلیل (1379). اوستا، کهنترین سرودها و متنهای ایرانی. چ 5. تهران: مروارید.
- دهخدا، علیاکبر (1363). امثال و حکم. چ 6. تهران: امیرکبیر.
- دینکرد چهارم (1393). پژوهش مریم رضایی. زیر نظر سعید عریان. تهران: علمی.
- دینکرد هفتم (1389). به کوشش محمدتقی راشدمحصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- دیویس، دیک (1396). حماسه و نافرمانی. ترجمۀ سهراب طاووسی. تهران: ققنوس.
- روایت پهلوی (1390). گزارش مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ریاحی، محمدامین (1389). فردوسی. چ 5. تهران: طرح نو.
- زادسپرم (1385). وزیدگیهای زادسپرم. به کوشش محمدتقی راشدمحصل. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- زند بهمن یسن (1385). به کوشش محمدتقی راشدمحصل. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- زنر، رابرت چارلز (1377). تعالیم مغان (گفتاری چند در معتقدات زردشتیان). ترجمۀ فریدون بدرهای. تهران: توس.
- سرامی، قدمعلی (1390). «شاهنامه، آینۀ زندگی ایرانیان، از اسطورههای ایرانی تا
روانشناسی جهانی». رازهای شاهنامه. تهران: پازینه (با همکاری بنیاد فردوسی).
روانشناسی جهانی». رازهای شاهنامه. تهران: پازینه (با همکاری بنیاد فردوسی).
- ----------- (1392). بر ستیغهای حماسه. تهران: ترفند.
- شاپور شهبازی، علیرضا (1390). زندگینامۀ تحلیلی فردوسی. ترجمۀ هایده مشایخ. تهران: هرمس.
- شکورزادۀ بلوری، ابراهیم (1384). دوازدههزار مثل فارسی و سیهزار معادل آن. چ 2. مشهد: بهنشر.
- شهری، جعفر (1384). قند و نمک. چ 6. تهران: معین.
- شیرانی، حافظ محمودخان (1369). در شناخت فردوسی. ترجمۀ شاهد چوهدری. تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
- صفا، ذبیحالله (1372). تاریخ ادبیات در ایران. چ 8. تهران: فردوس.
- ---------- (1384). حماسهسرایی در ایران. چ 7. تهران: امیرکبیر.
- طومار شاهنامۀ فردوسی (1381). به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی. تهران: خوشنگار.
- طومار نقالی شاهنامه (1391). به کوشش سجاد آیدنلو. تهران: بهنگار.
- عبادیان، محمود (1387). «ادبیات: تأملی در شاهنامۀ فردوسی». فصلنامۀ هنر. ش 77. صص 7-17.
- فردوسی، ابـوالقـاسم (1386). شاهنـامه. تصحیح جلال خالقیمطلق و همکاران. تـهران: دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- فرنبغدادگی (1380). بندهش. گزارش و پژوهش مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.
- فروغی، محمدعلی (1369). «حقوق در ایران». ایرانشناسی. س 2. ش 7. صص 619-634.
- قریب، مهدی (1369). بازخوانی شاهنامه. تهران: توس.
- کتاب سوم دینکرد(1381). گزارش فریدون فضیلت. تهران: فرهنگ دهخدا.
- کزازی، میرجلالالدین (1380). مازهای راز. چ 2. تهران: مرکز.
------------------ (1381). زیباییشناسی سخن پارسی 1 (بیان). چ 6. تهران: مرکز.
- گرکانی، شمسالعلما (1377). ابدعالبدایع. به کوشش حسین جعفری. تبریز: احرار.
- متون پهلوی (1371). جاماسب جی آسانا. ترجمۀ سعید عریان. تهران: کتابخانۀ ملی.
- محیط طباطبایی، محمد (1369). فردوسی و شاهنامه. تهران: امیرکبیر.
- مزداپور، کتایون (1387). «نوروز و شاهنامه». فرهنگ مردم. س 7. ش 24-25. صص 51-66.
- مفتاح، زیبنده (1330). «ملیت و ادبیات». آموزش و پرورش. س 25. ش 10. صص 32-36.
- مینوی، مجتبی (1385). فردوسی و شعر او. تهران: معین.
- مینوی خرد (1379). ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: توس.
- نامۀ تنسر به گشنسب (1389). تصحیح مجتبی مینوی. تهران: دنیای کتاب.
- هینلز، جان (1386). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ 12. تهران: چشمه.
- یغمایی، منتخبالسادات (1368). حماسۀ فتحنامۀ نایبی. به کوشش علی دهباشی. تهران: اسپرک.
