سگِ کیخسرو (نکته ای اساطیری در یکی از گزارشهای شفاهی- مردمیِ داستانِ غیبتِ کیخسرو)
نویسنده
دانشگاه پیام نور ارومیه
چکیده
کیخسرو، پادشاه نامدار و دادگرِ کیانی، در شاهنامه پس از پیروزیِ نهایی بر افراسیاب از فرمانروایی دست می‌کشد و به کوهی می‌رود و غایب می‌شود. این سرانجامِ شگفت در سنّتِ شفاهی- مردمیِ ایران مورد توجّه قرار گرفته و روایتهای متعدّدی در این باره پرداخته و نقل شده است. در یکی از این گزارشها کیخسرو همراه «سگی» به غار می‌رود و ناپیدا می‌شود و مردم معتقدند که او با آن «سگ» در غار، زنده و جاویدان است. بررسیِ بعضی نمونه-های مشابه یا تقریباً همانندِ این داستان نشان می‌دهد که در آنها نیز در کنار کسانی که زنده به آسمان عروج می-کنند یا در مَغاک زمین (غار، جهان زیرین و...) جاویدانند و یا به جهانِ دیگر می‌روند و باز می‌آیند «سگ» به نوعی نقش و حضور دارد و چون این جانور در روایات و معتقداتِ باستانیِ بسیاری از مللِ جهان به شیوه‌های مختلف با آن دنیا مرتبط است و راهنما و نگهبانِ ارواح انگاشته می‌شود احتمالاً ملازمتِ آن با کیخسرو در روایتِ شفاهی- عامیانۀ ایرانی نیز برخاسته از همین باورِ مردمی است و در واقع «سگ کیخسرو» راهنما و محافظ او در غار و جهانِ دیگر دانسته می‌شده است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم (1386). ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. چ 6. تهران: دوستان.
- اصفهانی، علیبنحفص (1382). تحفۀالملوک. تصحیح علیاکبر احمدی دارانی. تهران: میراث مکتوب.
- الیاده، میرچا (1387). شمنیسم، فنون کهن خلسه. ترجمۀ محمدکاظم مهاجری. قم: ادیان.
- انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369). فردوسینامه. چ 3. تهران: علمی.
- اوستا (1377). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. چ 4. تهران: مروارید.
- بورلند، سی .ای. (1387). اسطورههای حیات و مرگ. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: علم.
- بهرامی، عسگر (1380). «جمشید»، دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج 18. صص445- 452.
- بیرلین، ج. ف. (1386). اسطورههای موازی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
- تفضلی، احمد (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.
- جابز، گرترود (1370). سمبلها (کتاب اول: جانوران). ترجمه و تألیف محمدرضا بقاپور. تهران: مترجم.
- حاج منوچهری، فرامرز (1385). «اصحاب کهف»، دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج 9. صص140- 145.
- حسینی دشتی، سید مصطفی (1385). معارف و معریف (دائرۀالمعارف جامع اسلامی). تهران: آرایه.
- خورناتسی، موسس (موسی خورنی) (1380). تاریخ ارمنیان.ترجمه، مقدمه، حواشی و پیوستها ادیک باغداساریان (ا. گرمانیک). تهران: مترجم.
- دارمستتر، جیمز (1386). «وجوه مشترک میان مهابهارات و شاهنامه». جهان اسطورهشناسی. ترجمۀ جلال ستاری. ج4. چ2. تهران: مرکز. صص163- 194.
- دیویدسن، ه. ر. الیس (1385). اساطیر اسکاندیناوی. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
- رستمنامه (کتابت 1245 و 1276ق). نسخۀ شمارۀ 6224 کتابخانۀ ملک.
- رضی، هاشم (1381الف). دانشنامۀ ایران باستان. تهران: سخن.
- رضی، هاشم (1381ب). آیین مهر (تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب از آغاز تا امروز). تهران: بهجت.
- روایت پهلوی (1390). گزارش مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- زیدری نسوی، شهابالدین محمد (1381). نفثۀالمصدور. تصحیح و توضیح امیرحسین یزدگردی. تهران: توس.
- ستاری، جلال (1388). پژوهشی در قصۀ اصحاب کهف (داستان هفت خفتگان). چ 2. تهران: مرکز.
- سلیمی، مینا (1394). «مهرپرستی». ادیان و مذاهب در ایران باستان. به کوشش کتایون مزداپور و همکاران. تهران: سمت. صص319- 411.
- شفرد، راونا و راپرت (1393). 1000 نماد (در هنر و اسطوره شکل به چه معناست). ترجمۀ آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی. تهران: نی.
- شمیسا، سیروس (1389). فرهنگ تلمیحات. چ2. تهران: میترا.
- شنکایی، مرضیه (لوئیز) (1386). اعتقادات و باورهای بومیان آمریکای شمالی. تهران: سمت و دانشگاه الزهرا.
- شوالیه، ژان و آلن گربران (1382). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. ج3. تهران: جیحون.
- طومار شاهنامۀ فردوسی (1381). به کوشش سید مصطفی سعیدی و حاج احمد هاشمی. تهران: خوشنگار.
- طومار شاهنامۀ فردوسی (1391). تصحیح سجاد آیدنلو. تهران: بهنگار.
- عبداللهی، منیژه (1381). فرهنگنامۀ جانوران در ادب پارسی. تهران: پژوهنده.
- عطار، فریدالدین (1387). الهینامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
- قائمی، فرزاد (1394). «تحلیل تطبیقی اسطورۀ ضحاک ماردوش (بر اساس رهیافتهای مبتنی بر سنت کهن قربانی برای خدایان ماردوش جهان زیرین) ». پژوهشنامۀ ادب حماسی. س 11. ش 19. صص27- 65.
- قلیزاده، خسرو (1392). دانشنامۀ اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: پارسه.
- کریستنسن، آرتور (1386). نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانهای ایرانیان. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ3. تهران: چشمه.
- ___________ (1387). کیانیان. ترجمۀ ذبیحالله صفا. چ 8. تهران: علمی و فرهنگی.
- کندری، مهران (1385). دین و اسطوره در آمریکای وسطا (پیش از کلمب). چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- کوپر، جی. سی. (1392). فرهنگ نمادهای آیینی. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: علمی.
- گریمال، پیر (1367). فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمۀ احمد بهمنش. چ 3. تهران: امیرکبیر.
- لولد، سیلویا (1388). «شخصیتهایی خارج از متن: تاس موزۀ ویکتوریا و آلبرت»،. زبان تصویری شاهنامه. به کوشش رابرت هیلن برند. ترجمۀ سید داوود طبایی. تهران: فرهنگستان هنر. صص179- 216.
- لیک، گوندولین (1385). فرهنگ اساطیر شرق باستان. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: طهوری.
- مرکلباخ، راینهولد (1387). میترا (آیین و تاریخ). ترجمۀ توفیق گلیزاده با همکاری ملیجخ کرباسیان. تهران: اختران.
- مهابهارت (1380). ترجمۀ میرغیاثالدین علی قزوینی مشهور به نقیبخان. تحقیق و تصحیح و تحشیۀ سید محمدرضا جلالی نائینی و ن. س. شوکلا. چ2.تهران: طهوری.
- میتفورد، میراندا بورس (1394). دائرۀالمعارف مصور نمادها و نشانهها. ترجمۀ معصومه انصاری و حبیب بشیرپور. تهران: سایان.
- میرعابدینی، سید ابوطالب و مهیندخت صدیقیان (1386). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران به روایت منابع بعد از اسلام. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- مینوی خرد (1385). ترجمۀ احمد تفضلی. چ2. تهران: توس.
- نثر نقّالی شاهنامه (1394). تصحیح رضا غفوری. شیراز: سیوند.
- نظامی، نظامالدین (1387). خمسه (بر اساس چاپ مسکو- باکو). چ2. تهران: هرمس.
- ورمازن، مارتن (1375). آیین میترا. ترجمۀ بزرگ نادرزاد. چ2. تهران: چشم.
- ویرژیل (1383). انه اید. ترجمۀ میر جلالالدین کزازی. چ4. تهران: مرکز.
- هفت لشکر (طومار جامع نقالان) (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- یاحقی، محمدجعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستانوارهها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
- Coleman, J.A. (2007). The Dictionary of Mythology. London: Arcturs.
- Omidsalar, Mahmoud and Teresa (1996). "Dog in Literature and Folklore". Encyclopaedia Iranica. Eds. Ehsan Yarshater & Costa Mesa. California: Mazda Publishers. vol. 8. pp. 461- 467.
- Thompson, s. (1995- 1958). Motif – Index of Folk- Litreature (A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fobliaux, jest –books and Local Legends). Bloomington: Indian University.
