پرخوانی و ذکر خنجر: بقایای اعتقادات کهن در میان ترکمنهای ترکمن صحرا
نویسنده
مدیر / موسسه اموزش عالی غیر دولتی و غیر انتفاعی میلاد گلستان
چکیده
چکیده:
بسیاری از باورها و اعتقادات کهن ترکمنها را میتوان در قالب بازنماییها و رفتارهای آیینی آنها بازجست. آیینهایی همچون پرخوانی یا ذکر خنجر نمادی از تصورات و باورهای کهن آنها هستند، بسیاری از اعتقادات راه یافته از جوامع همجوار یا ادیان پیش از اسلام و اعتقادات اسلامی را بازتاب میدهند. در این پژوهش ضمن بازگویی اطلاعات گردآمده از میدان تحقیق تلاش شده با بهره‌گیری از منابع پژوهشی معتبر تحلیلی همسونگر از پدیدار شناسی نمادهای دینی- قبیله‌ای و آیین‌های ترکمنهای ترکمن صحرا ارائه شود. مشخص کردن سهم و نقش اعتقادات ایرانی و اسلامی در تجلی آیین‌های ترکمنی هدف دیگری در این مقاله می باشد که همسو با مضمون اصلی است. بررسی انسان‌شناختی شمنیسم به عنوان اصلیترین قالب دینی در میان ترکمنها و تلفیق عناصر ایرانی و تصوف اسلامی با آن بخش قابل توجهی از این پژوهش است که در مجموع نظام اعتقادی ترکمنها را به تصویر میکشد. نظام اعتقادی در هر جامعه‌ای از منطق والگوی نخبگان و توده مردم تبعیت می‌کند که جریان دین فولکلوریک یا غیر‌رسمی را همسو با جریان موجه و مقتدرانه دین رسمی به تصویر میکشد. این پدیده اصطلاحاً «دین عامیانه» نامیده می‌شود که ترکیبی است از باورها و تصورات ابتدایی، اسطوره‌ها، افسانهها و دینهای کهن اولیه و مسلک‌های فرعی و قبیله‌ای به همراه تصویری دستکاری، مجعول و متعادل شده نسبت به دین رسمی. دین عامیانه موضوع بسیار جذابی برای فلکلوریست‌ها، انسان‌شناسان و قوم‌شناسان است تا از خلال محتوای آن بسیاری از عناصر تشکیل دهنده و مقوم جهان-بینی و خلقیات و روحیات هستی‌شناختی آنها را بازشناسی کنند.
بسیاری از باورها و اعتقادات کهن ترکمنها را میتوان در قالب بازنماییها و رفتارهای آیینی آنها بازجست. آیینهایی همچون پرخوانی یا ذکر خنجر نمادی از تصورات و باورهای کهن آنها هستند، بسیاری از اعتقادات راه یافته از جوامع همجوار یا ادیان پیش از اسلام و اعتقادات اسلامی را بازتاب میدهند. در این پژوهش ضمن بازگویی اطلاعات گردآمده از میدان تحقیق تلاش شده با بهره‌گیری از منابع پژوهشی معتبر تحلیلی همسونگر از پدیدار شناسی نمادهای دینی- قبیله‌ای و آیین‌های ترکمنهای ترکمن صحرا ارائه شود. مشخص کردن سهم و نقش اعتقادات ایرانی و اسلامی در تجلی آیین‌های ترکمنی هدف دیگری در این مقاله می باشد که همسو با مضمون اصلی است. بررسی انسان‌شناختی شمنیسم به عنوان اصلیترین قالب دینی در میان ترکمنها و تلفیق عناصر ایرانی و تصوف اسلامی با آن بخش قابل توجهی از این پژوهش است که در مجموع نظام اعتقادی ترکمنها را به تصویر میکشد. نظام اعتقادی در هر جامعه‌ای از منطق والگوی نخبگان و توده مردم تبعیت می‌کند که جریان دین فولکلوریک یا غیر‌رسمی را همسو با جریان موجه و مقتدرانه دین رسمی به تصویر میکشد. این پدیده اصطلاحاً «دین عامیانه» نامیده می‌شود که ترکیبی است از باورها و تصورات ابتدایی، اسطوره‌ها، افسانهها و دینهای کهن اولیه و مسلک‌های فرعی و قبیله‌ای به همراه تصویری دستکاری، مجعول و متعادل شده نسبت به دین رسمی. دین عامیانه موضوع بسیار جذابی برای فلکلوریست‌ها، انسان‌شناسان و قوم‌شناسان است تا از خلال محتوای آن بسیاری از عناصر تشکیل دهنده و مقوم جهان-بینی و خلقیات و روحیات هستی‌شناختی آنها را بازشناسی کنند.
کلیدواژه‌ها
الف) منابع فارسی
- آساطوریان، گارنیک (1392). «آل». دانشنامه فرهنگ مردم ایران. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- ابراهیمی، معصومه (1392). دیوشناسی ایرانی. تهران. فرهامه.
- ---------- (1383). «پری». دائره المعارف بزرگ اسلامی. ج 3.تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- الیاده، میرچا (1372). اسطورۀبازگشتجاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: طهوری.
- ------- (1392). شمنیسم فنون کهن خلسگی. ترجمه محمد کاظم مهاجری. تهران: ادیان.
- بیانی، شیرین (1389). دین و دولت در ایران عهد مغول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- بیگدلی، محمدرضا (1361). ترکمنهای ایران. تهران: پاسارگاد.
- جعفری، حسن (1387). «دین و اسطوره: بررسی فلسفی نظریه میرچا الیاده پیرامون اسطوره». پژوهشنامه ادیان. س 2. ش 4. صص 47- 74.
- جوینی، عطاملک (1370). تاریخ جهانگشای. به اهتمام محمد قزوینی. تهران: ارغوان.
- شکری، هوشنگ (1394). «تأثیر تصوف بر ایلخانان مغول». اطلاعات حکمت و فلسفه. ش 116. صص 16- 1؛
- عابدینی، سیدمهدی (1384). «عناصر نمایشی در مراسم ذکر خنجر». دائرۀالمعارف ترکمن.
- لوی برول، لوسین (1390) . کارکردهای ذهنی در جوامع عقبمانده. ترجمه یدالله موقن. تهران: هرمس.
- لاگاشووا، بیبی رابعه (1359). ترکمنهای ایران. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: شباهنگ.
ب) منابع لاتین
- Arakelova, V. (2005). "Spirit Possession: The Caucasus, Central Asia, Iran, and Afghanistan". - Encyclopaedic of Women and Islamic Culture. vol. 2. Leiden: Brill.
- Asatrian,G. (2001). "Al Reconsidered". Iran and the Caucasus. vol. 5. 2001. pp. 149-157.
- Bosworth, C. E. (2003). "Shamanism". History of Civilizations of Central Asia. vol.5. published in English.
- Bosworth, C. E. (1354). "The Early Ghaznavids". Cambridge History of Iran. vol. 5. pp. 162-197.
- Barthold, V. (1962). "A History of the Turkman People". Four Studies of the Historis of Central Asia. vol. 3. Ledin: Brill.
- Gignoux, Ph. and B. A. Litvinsky (1996). "Religions and Religious Movements – I". History of Civilizations of Central Asia. vol. 3.pp 1-690.
- Jakobsen, M. D., (1999). Shamanism, Traditional and Contemporary Approaches to the Spirits and Healing. New York .
- Maghsudi, M. (2007). "The Native Women Healers of Turkmen-Sahra in Iran". Iran and the Caucasus. vol. 11. Leiden. pp. 1-9.
- Wilks, J. M. (2001). "The Persianization of Köroğlu: Banditry and Royalty in Three Versions of the Köroğlu Destan". Asian Folklore Studies. vol. 60. N 2. pp. 305-318
- İnan, A. (1988). "Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları". Makaleler ve İncelemeler. Ankara.
- Taylor, E. B. (1871). The Primitive Culture, Researches Into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom. vol 1. London.
- Winkelman, M. (2008). Culture and Health, Apllying Medical Anthropology. USA. Jossey- Bass.
- Ironz,W. (1968). The Yomut Turkmen: A study of social organization among a Central Asian Turkic –Speaking population.USA, Michigan University.
- -------------------- (1968). "The Turkmen Nomads". Natural History. vol.77. pp 1-193.
ج) منابع روسی:
- Агаджанов, С. Г. (1971)."Огузские племена Средней Азии IX—XIII вв". Страны и народы Востока. Москва.
- Бартольд, В. В. (1993). "Тюркн" Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии, Алматы.
- Бартольд, В. В. (1966). "Ишан". Pаботы по истории ислама и Арабского халифата, Сочиненият.6, Москва.
- Басилов, В. Н.(1992). Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана, Москва.
- Басилов, В. Н. (1970). Культ святых в исламе, Моква.
- Гумилев, Л. Н. (1967). Древние тюрки, Москва.
- Демидов, С. М. (1978). Суфизм в Туркмении (эволюция и пережитки), Ылым, Ашхабад.
- Кононов, А. Н. (1958). Родословная туркмен. Сочинение Абул-Гази-хана хивинского, Исследование, тексты, перевод, М.—Л., изд. АН СССР.
- Потапов, Л.П. (1991). Алтайский шаманизм, Л.
- Снесарев, Г. П. (1969). Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма, АН СССР, Москва.
- Сухарева, О. А. (1975). “Пережитки демонологии и шаманства у равнинных таджиков” - Домусульманские верования и обряды в Средней Азии, Москва.
- Щербак, А. М. (1959). Огуз-наме. Мухаббат-наме, Москва.
