سیمرغ در ادبیات عامیانه ایران
نویسنده
دانشگاه گلستان
چکیده
سیمرغ مشهورترین پرنده اساطیری ایران است که نامش در داستان‌ها با زال و سرنوشت او و خاندانش پیوند خورده است. او در شاهنامه و آثار هم سنگ با آن در نقش حکیمی رازآگاه که از اسرار قدسی با خبر است ظاهر می‌شود، ولی در اغلب متون پس از شاهنامه، خصوصاً در متون حماسی این نقش قدسی و روحانی کم رنگ شده و نقش‌های محسوس و ظاهری جای آنها را می‌گیرد. ادبیات عامیانه ایران نیز یکی از بخش‌هایی است که نام و شخصیت سیمرغ در آن به صورت‌های گوناگون منعکس شده، اما تاکنون کمتر بدان توجه شده است. به همین جهت نویسنده در این پژوهش بر آن شد تا با بررسی شخصیت سیمرغ در آثار داستانی ادب عامه ویژگی‌های این پرنده اساطیری را یافته و تفاوت‌های آن را با ادب رسمی نشان دهد؛ که نتیجه پژوهش نشان می‌دهد او در آثار حماسی ویژگی‌های متفاوت و گاه متضادی دارد. سیمرغ دیگر آن پرنده اساطیری و باشکوه قبلی نیست، بلکه عابدی دائم‌الذکر است که فکر می‌کند درخواست زال و خاندانش فرصت عبادت خداوند را از او می‌گیرد، با این وجود در حوادث زیادی وارد می‌شود، زیرا پهلوانان نیز پهلوانان قبلی نیستند و نه در بزنگاههای حوادث و مشکلات فراانسانی و لاینحل، بلکه برای هر کاری دست به دامان سیمرغ می‌شوند. در سایر آثار مربوط به ادب عامه نیز، اسطوره سیمرغ همچون آینه‌ای است که دگرگونی نوع تفکر فارسی زبانانی را منعکس می‌کند که این اسطوره را در داستان‌های خود بازگو کرده‌اند.
کلیدواژه‌ها
- آیدنلو، سجاد (1394). «برخی روایات نقالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپهای شاهنامه». فرهنگ و ادبیات عامه. س 3. ش 5. صص 51- 100.
- امیدسالار، محمود (1381). «راز رویینتنی اسفندیار». جستارهای شاهنامهشناسی و مباحث ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. صص 3-30.
- انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (1384). گل به صنوبر چه کرد. چ 4. تهران: امیرکبیر.
-........................................... (1363). فردوسینامه. 3 ج. چ 2. تهران: علمی.
- اوشیدری، جهانگیر (1371). دانشنامۀ مزدیسنا. تهران: مرکز.
- پاک، عبدالصالح (1391). افسانههای اقوام ایران. تهران: کتابسرای تندیس.
- پورنامداریان، تقی (1369). «سیمرغ و جبرئیل». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. ش 90 - 91. صص 463- 478.
- تاکههارا، شین و سید احمد وکیلیان (1389). افسانههای ایرانی به روایت امروز و دیروز. چ 3. تهران: ثالث.
- جویری، محمد (1385). کلیات قصصالانبیا. به کوشش علیاصغر عبداللهی. تهران: دنیای کتاب.
- حجازی، بهجتالسادات (1388). «بازآفرینی اسطورههای سیمرغ و ققنوس». مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. ش 10. صص 119- 148.
- خالقی مطلق، جلال (1372). «یکی داستان است ر آب چشم». گل رنجهای کهن. به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز. صص 53- 98.
- خزاعی، حمیدرضا (1382). افسانههای خراسان: اسفراین. مشهد: ماهجان.
- خزایی، محمد و فربود فرنیاز (1382). «بررسی تصویر نماد سیمرغ». نشریۀ هنر و معماری. ش 20. صص 4- 14.
- ذوالفقاری، حسن و علی اکبر شیری (1394). باورهای عامیانۀ مردم ایران. تهران: چشمه.
-.......................... و محبوبه حیدری (1391). ادبیات مکتبخانهای ایران. تهران: رشدآوران.
- سجادی، سید جعفر (1375). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ 3. تهران: طهوری.
- سلطانی گرد فرامرزی، علی (1372). سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. تهران: مبتکران.
- سلطانی، علی (1354). «نقش سیمرغ در آثار اخوانالصفا». نگین. ش 126. صص 37- 39.
- سهروردی، شهابالدین یحیی (1394). مصنفات فارسی شیخ اشراق. به کوشش احمدرضا نوری. تهران: منشور سمیر.
- شاکد، شائول (1387). تحول ثنویت (تنوع آرای دینی در عصر ساسانی). ترجمۀ احمدرضا قائممقامی. تهران: نشر ماهی.
- صداقتنژاد، جمشید (1374). طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. تهران: دنیای کتاب.
- صدیقی، علیرضا (1386). «آشیانۀ سیمرغ از درخت ویسپوبیش تا کوه البرز». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد. ش 158. صص 89- 100.
- طومار نقالی شاهنامه (1391). به کوشش سجاد آیدنلو. تهران: بهنگار.
- عطار نیشابوری، فریدالدین (۱۳۸۳). منطقالطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- قلیزاده، خسرو (1389). «خاستگاه سیمرغ از دیدگاه اسطورهشناسی تطبیقی». پژوهشهای ادبی. ش 28. صص 61- 96.
- محیط طباطبایی، احمد (1335). «سیمرغ در چند حماسۀ ملی». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ش 36. صص 44- 51.
- مختاری، محمد (1379). اسطورۀ زال. چ 2. تهران: توس.
- نوزاد، فریدون (1345). «سیمرغ و قاف در ادبیات ایران». وحید. ش 39. صص 225- 236.
- نیری، محمدیوسف (1385). «سیمرغ در جلوههای عام و خاص». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ش 48. صص 215- 248.
- هفتلشکر (1377). به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- همدانی، محمدبنمحمود (1387). عجایبالمخلوقات و غرائبالموجودات. ویرایش جعفر مدرس صادقی. چ2. تهران: مرکز.
- Bane, Theresa (2015). Encyclopaedia of Beasts and Monsters in Myth, Legend and Folklore. North Carolina: M.C Far land.
- Drower, E. S. (1937). The Mandaeans of Iraq and Iran. Oxford: Clarendon Press.
- Schmidt, Hans-Peter (2002). SIMORḠ, Encyclopaedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater.
- Prop, Vladimir (1997). The Nature of Folklore, Theory and History of Folklore. Minneapolis: University of Minnesota press, Fourth Edition.
- Ong, Walter J. (1982). Orality and Literacy: The Technologizing of the Word. London: Methuen.
- Zaehner. R. C. (1955). Zurvan a Zoroastrian Dilemma. oxford university press.
