گندم در فرهنگ و گویش مردم تنگستان
نویسندگان
1
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر
2
دانشجوی دکتری زبان‌شناسی همگانی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر
چکیده
تنگستان شهرستانی است در استان بوشهر با مرکز اهرم. اساس اقتصاد این شهرستان بر پایۀ کشاورزی، دامداری و ماهیگیری استوار است. مردم تنگستان به گویشی به نام «تنگستانی» یا «تنگسیری» سخن می‌گویند که از گویشهای ایرانی دستۀ غربی، گروه گویشهای جنوبغربی است. گندم از محصولات مهم کشاورزی این منطقه بهشمار می‌آید. این محصول ازآنرو برای مردم تنگستان اهمیت دارد که افزونبر درآمدزایی، مادۀ اولیۀ نان و بسیاری از خوراکی‌های محلی دیگر است. کاه و باقیماندۀ ساقۀ گندم برای علوفۀ چهارپایان کاربرد دارد و گاهی نیز گندم به جای پول نقد مبادله میشود. ازاینرو، کشت گندم عملی آیینی بهشمار می‌آید که با آداب و رسومی خاص همراه است؛ اگرچه بسیاری از آیینها و واژگان ثبتشده در این نوشتار، تنها در یاد و خاطرۀ کشاورزان سالخورده یافت میشود. هدف این پژوهش از سویی، ثبت آداب و رسوم و آیینها و از سویی دیگر، گردآوری واژگان و اصطلاحات مربوط به گندم در گویش تنگستانی است. آنچه در این نوشتار آمده حاصل پژوهشهای میدانی و گفتوگو با کشاورزان سالخوردۀ روستای جمالی، از توابع تنگستان است. مطالب در دو بخش تنظیم شده است: نخست، گندم در فرهنگ مردم تنگستان؛ دوم، واژگان و اصطلاحات مرتبط با گندم در گویش تنگستانی.
کلیدواژه‌ها
1. از صورت اوستایی: gantuma-
2. IPA
3. ببندم تو کولور، میش و بز و ورزا که سیراوِن مث معشوقه و عاشق که هر دو بیقرار اندن
(نوری فیروزی، 22:1373).
4. گِنُم داری تو یا ای تالِ مینِن که دل خینِن وُ هر خوشِی بِلالِت
(شمسالعلما، 24:1382).
5. دل مو بازیار رنج و دردِن رُخُم چون خارِک مَکتی زردِن
(نوری فیروزی، 24:1385).
6. گل گندم شده زرد و بته کاکل دیار اندنبده داسُم برُم جیلم کنم که باز یار اندن
(همو،22:1373)
7. که نه مال خوتن کهیو که مال خوتن ke mâl-e xuten] [ka ne mâl-e xuten, ka:yu برگردان: کاه مال خودت نیست کاهدون که مال خودت است (به پرخوری هنگام رسیدن به مال مفت و بیماری پس از آن اشاره میکند).
8. دِلُم تاپویِ خرمایِ وِلاتِن تِنیر گرم نونوایِ ولاتِن
(نوری فیروزی، 27:1385)
9. تووَش پشت و ری نداره [tovaš pošte ri nadâre]: تابه‌اش، پشتورو ندارد (کنایه از شخص پررو و نمکنشناس است).
10. آرد پاک تو خورش نی [ʼârd-e pâk tu xuraš ni]: آرد پاک در خوره‌اش نیست (این عبارت برای اشخاص ریاکار و دروغگو بهکار می‌رود).
11. پاتیل گَپو شیر کن و بِیلِش ری کدُمبه چاله تشیتم سفتش هو کو تا که نرُمبه
(همو، 36:1373).
12. او مث مار شی بافن ] [ʼu mess-e mâre ši bâfan: او مثل مار زیر بافه است (کنایه از افراد موذی و آبزیرکاه است). شعر محلی:
پلت مثل بریده کن بده کشتش به دور سر
نه مثل بافه خشکیده فصل خزونی کن
(همان، 54)
منابع
- آذرلی، غلامرضا (1387).فرهنگ واژگان گویشهای ایرانی. تهران: هزار کرمان.
- احمدی ریشهری، عبدالحسین (1375).سنگستان. شیراز: نوید.
- برازجانی، طیبه (1382). سیری در گویش دشتستان. شیراز: راهگشا.
- بلادی، عبدالعزیز (1390).ریشهشناسی واژگان منتخب گویش بوشهری. تهران: آینۀ کتاب.
- حاجیانی، فرخ (1385).«واژه‌های دخیل انگلیسی مشترک در گویشهای بوشهری». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ش 46. صص 19-45.
- ________ (1387).«توصیف دستگاه واجی گویش تنگستانی». گویششناسی. ش 7. صص 92-106.
- زندهبودی، حسین (1383).فرهنگ، ادب و گویش تنگسیری. بوشهر: بوشهر.
- سبزعلیپور، جهاندوست (1387). «واژه‌های مربوط به گندم در زبان تاتی خلخال». گویششناسی. ش 7. صص 107-125.
- شمسالعلما، احمد (1382).باغ تاکو. تهران: قلم آشنا.
- غلامیان، رضا (1393). نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 شهرستان تنگستان. بوشهر: معاونت برنامه ریزی استانداری بوشهر.
- نوری فیروزی، حسین (1373).دغاله (مجموعه اشعار محلی). بوشهر: ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- ___________ (1385).مثل بوی تازه (مجموعه اشعار و ترانه‌های محلی). بوشهر: بوشهر.
- Bolland, Daniel & Bazin Marcel (2000). "Gandom" .Encyclopaedia Iranica. vol. X. pp. 270-278.
