ویژگی‌های زبان طنز و مطایبه در تعزیه‌ها و شبیهنامهها
نویسندگان
1
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی‌سینا
2
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی
چکیده
تعزیه به نمایش‌های آیینی منظوم، محزون و عامیانه‌ای گفته می‌شود که بیانگر واقعۀ شهادت امام حسین(ع) و یارانش در سال 61ق در صحرای کربلاست. معمولاً دو اصطلاح «تعزیه» و «شبیه» را به جای یکدیگر به کار می‌برند؛ درحالیکه آن دو
متفاوتاند. با تکامل این گونۀ عامیانه، طنز و مطایبه به شبیهنامهها وارد شد. همچنین گونه‌ای نمایش تعلیمی به وجود آمد که افزونبر غم‌انگیزی، خنده‌آور و مضحک بود و تعزیه یا شبیه «مضحک» نام گرفت. طنز و مطایبه در تعزیه و شبیهنامهها، کارکردهایی مانند تحقیر اشقیا، تشفی خاطر شیعیان عزادار و تمسخر مظاهر قدرت دارد.برخی ویژگی‌های زبان طنز و مطایبه در شبیه و تعزیه‌ها عبارتاند از: تضاد، بزرگ‌نمایی، کوچک‌نمایی و به کارگیری گفتاری عامیانه. این پژوهش با روشی توصیفی - تحلیلی، ضمن بیان پیشینۀ طنز در این گونه، نشان می‌دهد که بیان طنزآمیز به همراه شگردهایش در آثار نمایشی حزنانگیز نیز وجود دارد.
متفاوتاند. با تکامل این گونۀ عامیانه، طنز و مطایبه به شبیهنامهها وارد شد. همچنین گونه‌ای نمایش تعلیمی به وجود آمد که افزونبر غم‌انگیزی، خنده‌آور و مضحک بود و تعزیه یا شبیه «مضحک» نام گرفت. طنز و مطایبه در تعزیه و شبیهنامهها، کارکردهایی مانند تحقیر اشقیا، تشفی خاطر شیعیان عزادار و تمسخر مظاهر قدرت دارد.برخی ویژگی‌های زبان طنز و مطایبه در شبیه و تعزیه‌ها عبارتاند از: تضاد، بزرگ‌نمایی، کوچک‌نمایی و به کارگیری گفتاری عامیانه. این پژوهش با روشی توصیفی - تحلیلی، ضمن بیان پیشینۀ طنز در این گونه، نشان می‌دهد که بیان طنزآمیز به همراه شگردهایش در آثار نمایشی حزنانگیز نیز وجود دارد.
کلیدواژه‌ها
- احترامی، منوچهر (1390). «هست آسان لاف‌زدن کنار میدان». کتاب طنز6. تهران: سورۀ مهر.
- اعتمادالسلطنه (1356). روزنامۀ خاطرات. به کوشش ایرج افشار. چ 3. تهران: امیرکبیر.
- باختین، میخائیل (1387). تخیل مکالمهای. ترجمۀ رویا پورآذر. تهران: نی.
- بکتاش، مایل و فرخ غفاری (1383). تئاتر ایرانی(سه مجلس تعزیه). تهران: قطره.
- بلوکباشی، علی (1383). حدیث قدسی مصائب در نمایش آیینی. تهران: امیرکبیر.
- بیضایی، بهرام (1383).نمایش در ایران. چ دوم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
- جوادی، حسن (1384). تاریخ طنز در ادبیات فارسی. تهران: کاروان.
- حلبی، علی‌اصغر (1377). تاریخ طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلامی تا روزگار عبید زاکانی. تهران: بهبهانی.
- خالقى، روح‌الله (1353). سرگذشت موسیقى ایران. تهران: صفی‌علیشاه.
- رجایی زفره‌ای، محمدعلی (1310). مجالس تعزیه (مجموعۀ 10مجلس تعزیه). تهران: کتابخانۀ ملی. نسخۀ خطی.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1389). مفلس کیمیافروش. چ چهارم. تهران: سخن.
- شمیسا، سیروس (1376). انواع ادبی. چ پنجم. تهران: فردوس.
- شهیدی، عنایت‌الله (1380). پژوهشی در تعزیه و تعزیهخوانی. تهران: اسلامی.
- صالحی‌راد، حسن (1380). مجالس تعزیه. ج1 و 2. تهران: سروش.
- صلاحی، عمران (1384). «گپ و گفتی با عمران صلاحی». آفرینه. ش 5. صص 58 -61.
- ضیاء، موحد (1378). سعدی. تهران: طرح نو.
- عناصری، جابر (1365). تعزیه، نمایش مصیبت. تهران: جهاد دانشگاهی.
- ----------.(1362). «مولودیخوانی یا عروسقریش، نمونه‌ای از جنبههای شادیافزای تعزیهخوانی».قاموس. ش 4. صص 241- 247.
- --------- (1379). گلواژه‌های عزا و گلبرگ‌های رثا. تهران: کیومرث.
- فتحعلی‌بیگی، داود (1374). «مبانی مضحکه در نمایش سنتی». هنر. ش 30. صص 343-350.
- ------------ و ه‍اش‍م ف‍ی‍اض(1382). دفتر تعزیه. ج 1و 2. تهران: نمایش.
- محمدحسین ناصربخت، رضا میرزایی و وحید ذاتی(1388). دفتر تعزیه9. تهران: نمایش.
- ------------- و مهدی دریایی (1390). دفتر تعزیه. ج 11. تهران: نمایش.
- مختاباد امرئی، مصطفی (1385). «تعزیه، هنر نمایش مصیبت‌آمیز ایرانیان». علوم انسانی. ش 14. صص 89-98.
- مسعودی، شیوا (1389). «تبیین جامعه‌شناختیعناصرکارناوالیتهدرنمایش‌هایعصرناصری». جامعه‌شناسیهنروادبیات. ش1.صص 167-197.
- مقدادی، بهرام (1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی از افلاطون تا عصر حاضر. تهران: فکر امروز.
- ملک‌پور، جمشید (1385). ادبیات نمایشی در ایران. ج1 و 2. تهران: توس.
- ناصربخت،محمدحسین (1386).تأثیر ادبیاتمکتوبایرانیبر تعزیه.تهران:انجمن نمایش.
- ناظرزاده کرمانی، فرهاد (1385). درآمدی به نمایش‌نامه‌شناختی. چ دوم. تهران: سمت.
- همایونی، صادق (1354). تعزیه و تعزیهخوانی. شیراز: سازمان جشن هنر.
