عناصر زیبایی‌شناختی در دیوارنگاره‌های قاجاری معراج پیامبر(ص) (تطبیق با تصاویر چاپ سنگی و نگارگری و تمرکز بر صحنۀ ملاقات شیر و پیامبر)
نویسندگان
1
دانشجوی دکتری هنر اسلامی
2
دانشیار گروه پژوهش هنر دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس.
چکیده
دیوارنگاری در عصر قاجار، بسته به محل اجرا و مضمون آثار آن، شامل گونه‌های متعددی ازجمله انواع دیوارنگاری در ابنیۀ سلطنتی، خانه‌های شخصی، اماکن عمومی و اماکن مقدس و نیز عناوین دودمانی، حماسی، نفسانی و مذهبی است. همچنین دیوارنگاره‌های مذهبیِ آرامگاه‌ها و بقاع متبرکه، خاصه آنهایی که موضوع معراج پیامبر(ص) را بازنمایی می‌کنند، در برخی بناهای این دوره مشاهده میشود. مراحل و منازل معراج پیامبر(ص) اگرچه به شیوه‌های مختلف در نگارگریها و چاپهای سنگی نمود یافته و دستمایۀ کار هنرمندان قرار گرفته، اما کمتر در رسانۀ کهنی مانند دیوارنگاری و نقاشی‌های عامیانۀ قاجاری بررسی شده است. دیوارنگاره‌ها از نظر ساختار و زیبایی‌شناسی شاخصه‌هایی دارند که دقت در آنها پرسش‌هایی را مطرح می‌سازد، ازجمله اینکه عناصر ساختاری و زیبایی‌شناختیِ دیوارنگاره‌های قاجاری- که شمایل حضرت رسول را در معراج به تصویر کشیده‌اند- کدام‌اند؟ نحوۀ ترسیم و ارائۀ این عناصر چگونه بوده و وجه تشابه یا تمایز آنها با نمونه‌های مشابه در چاپ سنگی و نگارگری ادوار گذشته تا چه میزان است؟ حاصل این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام گرفته، بیانگر آن است که تعدد و میزان پراکندگی معراج‌نگاره‌های دیواری (همانند دیگر نقاشی‌های مذهبی بقاع)، در استان‌های شمالی بیشتر است و صحنۀ «ملاقات با شیر»، به دلیل گرایشات رایج شیعی، اهمیت و برتری دارد؛ اما در دو حوزۀ نگارگری و چاپ سنگی، مراحل و مراتب بیشتری از این واقعه تصویرسازی شده است. شیوۀ اجرا و تزیین، نحوۀ ترسیم عناصر و قلم‌گیری پیکرها، کیفیت رنگ‌آمیزی، قدمت رسانه، ابعاد، و به طور کلی جزئیات و ظرایف تصویر، از دیگر مباحث قابل ذکر و تطبیق در این زمینه است. محوریت و مرکزیت پیکر و شخصیت پیامبر و حمد و ثناگویی ایشان در حین عروج، تناسب پوشش و آرایش عناصر در تناسب با ویژگی‌های هر عصر، و نیز نبود تکنیک ژرفنمایی در کنار نمایش لحظۀ اوج رویداد با جنبه‌هایی کمابیش حماسی، از اشتراکات هر سه حوزه شمرده میشود.
کلیدواژه‌ها
- آژند، یعقوب (1393). هفت اصل تزیینی هنر ایران. چ اول. تهران: پیکره.
- ادیب بهروز، محسن (1381). معراج از دیدگاه قرآن و روایات. چ 1. تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
- بوذری، علی (1389). قضای بی‌زوال (نگاهی تطبیقی با تصاویر چاپ سنگی معراج پیامبر(ص)). چ 1. تهران: دستان.
- تهرانی، رضا (1389). «بررسی تطبیقی عناصر ساختاری در معراج‌نامۀ احمد موسی و معراج‌نامۀ میرحیدر». نگره. ش 14. صص 23- 37.
- ذبیحی، مسیح و منوچهر ستوده (1354). از آستارا تا استرآباد. ج 2. تهران: انجمن آثار ملی.
- خداداد، زهرا و اسدی مرتضی (1389). «بررسی نقاشی‌های معراج حضرت پیامبر(ص) در کشورهای اسلامی از دیرباز تا به امروز». نگره. ش15. صص 49- 67.
- رحیم‌زاده، معصومه (1382). سقاتالارهای مازندران (منطقۀ بابل؛ وجهی از معماری آیینی). مازندران: ادارۀ کل میراث فرهنگی استان مازندران.
- زمانی، کریم (1390). ترجمۀ روشنگر قرآن کریم. چ 2. تهران: نشر مامک.
- سگای، ماری رز (1385). معراج‌نامه (سفر معجزه‌آسای پیامبر(ص)). ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. چ 1. تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
- شایسته‌فر، مهناز (1384). هنر شیعی (عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه‌نگاری تیموریان و صفویان). چ 1. تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
- شریف‌زاده، سید عبدالمجید (1381). دیوارنگاری در ایران (دورۀ زند و قاجار). چ 1. تهران: مؤسسۀ صندوق تعاون.
- شین‌دشتگل، هلنا (1389). معراج‌نگاری نسخه‌های خطی تا نقاشی‌های مردمی، با نگاهی به پیکرنگاری حضرت محمد(ص). چ 1. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- علوی‌نژاد، سید محسن (1387). «بررسی مفهوم دیوارنگاری». نگره. ش 7. صص 17- 29.
- فدوی، سید محمد (1386). تصویرسازی در عصر صفویه و قاجار. چ 1. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- فلور، ویلم (1394). نقاشی دیواری در دورۀ قاجار. ترجمۀ علیرضا بهارلو. چ 1. تهران: پیکره.
- گرابر، اولگ (1383). مروری بر نگارگری ایرانی. ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند. چ 1. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
- گروبر، کریستینه (1389). «هفت قرن مصورسازی معراج حضرت محمد(ص)». قضای بی‌زوال: نگاهی تطبیقی با تصاویر چاپ سنگی معراج پیامبر(ص). علی بوذری. ترجمۀ فاطمه فقیهی. تهران: دستان، صص 13-15.
- گری، بازل (1379). «سنت دیوارنگاری در ایران». اوج‌های درخشان هنر ایران. به کوشش ریچارد اتینگهاوزن و احسان یارشاطر. ترجمۀ رویین پاکباز و هرمز عبداللهی. تهران: آگه. صص 323- 338.
- گلزاری، مسعود (1357). کرمانشاهان و کردستان، شامل بناها و آثار تاریخی اسدآباد-کنگاور. 2 ج. تهران: انجمن آثار ملی.
- مارزُلف، الریش (1389). «کتاب‌های مصور چاپ سنگی ایران». قضای بی‌زوال: نگاهی تطبیقی با تصاویر چاپ سنگی معراج پیامبر(ص).علی بوذری. ترجمۀ فاطمه فقیهی. تهران: دستان. صص 17-19.
- ------------- (1390). تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی. ترجمۀ شهروز مهاجر. چ 1. تهران: نظر.
- -------------- (1391). «تصویرسازی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی». چاپ سنگی فارسی از نگاه شرق‌شناسان. ترجمۀ شهروز مهاجر. چ 1. تهران: پیکره. صص 165- 175.
- مایل هروی، نجیب (1366). معراج‌نامۀ ابوعلی‌سینا. چ 1. مشهد: آستان قدس.
- محمدی شاهرودی، عبدالعلی (1379). پرتوی از معراج. تهران: اسوه.
- میرزایی‌مهر، علی‌اصغر (1386). نقاشی‌های بقاع متبرکه در ایران. چ 1. تهران: فرهنگستان هنر.
- Diba, S. Layla and Ekhtiar, Maryam (1999). Royal Persian Paintings : The Qajar Epoch 1785-1925. London and New York: I. B. Tauris.
- Raby, Julian (1999). Qajar Portraits. Azimuth Editions, London.
