کارکردهای متمایز قافیه و ردیف دوبیتی های عامه در لفظ و معنا
نویسنده
استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
چکیده
بررسی جنبههای ساختاری و عناصر شاعرانه در دوبیتی‌ها، به‌دلیل جایگاه آن در اتصال شعر رسمی و عامه، میتواند برخی از ویژگیهای متمایز این دو حوزه را تبیین کند. باتوجه به اهمیت نقش قافیه و ردیف در این قالب، در این مقاله به روش تحلیلی- مقایسهای، ضمن بررسی بیش از 3،000 دوبیتی عامه، زوایایی چون شباهتها و تفاوتهای لفظی و معنایی و تسامحهای مرسوم در موسیقی کناری آن‌ها، متناسب با تفاوت اقلیم، تحلیل و با ادب رسمی مقایسه شده است.
خلاف جلوههای جغرافیایی، روستایی، فردی و طبیعی، مباحث ایدئولوژیک، فلسفی، اجتماعی و شهری در موسیقی کناری دوبیتیهای عامه نمود ندارد. از جنبههای تمایز کلهفریادهای خراسان، نگاه نسبتاً زمینی به معشوق و اشارۀ مستقیم به نام زنان در جایگاه ردیف است. همچنین در شروهها، اصرار بر برخی التزامهای آوایی و همچنین استفاده از تلمیح و جناس (بهویژه جناس مرکب) بسامد بسیاری دارد. از تسامحهای لفظی مرسوم در قافیهگزینی، شگردهایی همچون استفاده از ردیف به جای قافیه، رعایت‌نکردن حرف قبل از روی، تکیه بر حرف یکسان قبل از روی، استفاده از ضمایر، شناسهها به جای قافیه و حذف صامت میانی، ویژۀ شعر عامه است و در دوبیتیهای رسمی کمتر از آن‌ها استفاده شده است.
خلاف جلوههای جغرافیایی، روستایی، فردی و طبیعی، مباحث ایدئولوژیک، فلسفی، اجتماعی و شهری در موسیقی کناری دوبیتیهای عامه نمود ندارد. از جنبههای تمایز کلهفریادهای خراسان، نگاه نسبتاً زمینی به معشوق و اشارۀ مستقیم به نام زنان در جایگاه ردیف است. همچنین در شروهها، اصرار بر برخی التزامهای آوایی و همچنین استفاده از تلمیح و جناس (بهویژه جناس مرکب) بسامد بسیاری دارد. از تسامحهای لفظی مرسوم در قافیهگزینی، شگردهایی همچون استفاده از ردیف به جای قافیه، رعایت‌نکردن حرف قبل از روی، تکیه بر حرف یکسان قبل از روی، استفاده از ضمایر، شناسهها به جای قافیه و حذف صامت میانی، ویژۀ شعر عامه است و در دوبیتیهای رسمی کمتر از آن‌ها استفاده شده است.
کلیدواژه‌ها
- ابتهاج، هوشنگ (1381). سیاه مشق. تهران: کارنامه.
- احمدپناهی سمنانی، محمد (1368). ترانه های ملی ایران. بی‌جا: بینا.
----------------- (1364). ترانه های ملی ایران. بی‌جا: بینا.
- --------------- (1383). ترانه و ترانه سرایی در ایران. تهران: سروش.
- باباچاهی، علی (1368). شروه سرایی در جنوب ایران. تهران: مرکز فرهنگی و هنری اقبال لاهوری.
- باباطاهر همدانی (1331). دیوان کامل. تهران: ادب.
- باقر لارستانی(1350). دوبیتی‌ها. به اهتمام صادق همایونی. شیراز: مصطفوی.
- باقری، ساعد و محمدرضا محمدی نیکو (1372). شعر امروز، پژوهشی مبتنی بر مجموعه شعرهای منتشرشده (69-57). تهران: الهدی.
- تاکی، مسعود (1381). چهارجوی بهشتی، رباعی و دبیتی دوبیتی دیروز و امروز. تهران: چشمه.
- حقشناس، علیمحمد (1390). مقالات ادبی، زبانشناختی. تهران: نیلوفر.
- ذوالفقاری، حسن (1394). «کاربرد و ویژگیهای دوبیتی در بومی سرودهای ایرانی». ادب پژوهی. ش 32. صص 63-95.
- رستگار فسایی، منصور (1380). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید.
- روزبه، محمدرضا (1388). ادبیات معاصر ایران، شعر. تهران: روزگار.
- ژوکوفسکی، والنتین (1382). اشعار عامیانۀ ایران (در عصر قاجاری). به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر.
- سلاجقه، پروین (1387). از این باغ شرقی. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
- سیپک، ییری (1389). ادبیات فولکلور ایران. ترجمۀ محمد اخگری. تهران: سروش.
- شمیسا، سیروس (1369). آشنایی با عروض و قافیه. تهران: فردوس.
----------- (1387). سیر رباعی. تهران: علم.
- شهرانی، عنایتالله (1370). «دوبیتیهای تاجیکی در بدخشان». ایراننامه. ش 35. صص 5-19.
- عرفان، حیدر (1371). ترانه سرایان بوشهر یا دشتستان بزرگ. تهران: نقش جهان.
- علیپور، منوچهر (1383).پژوهشی در شعر کودک. تهران: تیرگان.
- علیزاده رودسری، اصغر (1376). 40 دوبیتی به گویش شرق گیلان، رودسر. رودسر: ریسونیک.
- فایز، محمدعلی (1374). ترانه های فایز. به کوشش مهروش طهوری. تهران: قدیانی.
- فضیلت، محمود (1378). آهنگ شعر فارسی. تهران: سمت.
- فقیری، ابوالقاسم (1342). ترانه های محلی فارس. شیراز: بینا.
- کافی، غلامرضا (1381). دستی بر آتش. شیراز: نوید.
- کرمی، محمدحسین (1380). عروض و قافیه در شعر فارسی. شیراز: دانشگاه شیراز.
- کمرپشتی، عارف (1390). «وزن و قافیه در دوبیتیهای مازندرانی». مجموعه مقالات همایش ملی ادب محلی و محلی سرایان ایران زمین. یاسوج: دانشگاه آزاد اسلامی. صص 477-484.
- کیانوش، محمود (1379). شعر کودک در ایران. تهران: آگاه.
- لریمر، د. ل. (1353). فرهنگ مردم کرمان. به کوشش فریدون وهمن. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ماهیار، عباس (1387). عروض فارسی. تهران: قطره.
- مرادی، محمد (1389). جریان شناسی غزل شاعران جوان استان فارس. شیراز: بنیاد فارسشناسی.
- میرنیا، سیدعلی (1369). فرهنگ مردم. تهران: پارسا.
- میهندوست، محسن (1355). کله فریاد، ترانه هایی از خراسان. تهران: مرکز مردمشناسی ایران.
- نظامی، الیاس (1381). کلیات. به تصحیح حسن وحید دستگردی. ج2. تهران: نگاه.
- وحیدیان کامیار، تقی (1357). بررسی وزن شعر عامیانه. تهران: آگاه.
- همایونی، صادق (1345). ترانه هایی از جنوب. بی‌جا: ادارۀ فرهنگ عامه.
___________ (1348). یک هزار و چهارصد ترانۀ محلی. شیراز: کانون تربیت.
ـــــــــــــــــ(1379). ترانه های محلی فارس. شیراز: بنیاد فارسشناسی
