امیر؛ پازواری یا مازندرانی، کدام‌یک؟
نویسندگان
1
کارشناس مدیریت صنعتی
2
کارشناس‌ارشد مهندسی شیمی
چکیده
امیر پازواری، مشهورترین شاعرِ بومی‌سرای مازندران است. زمان و مکان زندگی او بهدرستی مشخص نیست. خاورشناسان در سدۀ سیزدهم هجری دیوانش را ثبت کردند و برنهارد دارن آن را تنظیم و با نام کنزالاسرار مازندرانی در سن‌پترزبورگ منتشر کرد. اشعار برجایمانده از امیر پازواری، بیانگر وجود دیوانی مکتوب، تا دستکم دو سده پیش از کتاب کنزالاسرار است؛ ولی آنچه امروزه به آن استناد می‌شود همین کتاب مذکور است. امیر در میان پژوهشگران، یادآور نامِ امیر تیمور قاجار ساروی نیز هست که در زمان محمدشاه و اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار می‌زیست و نصاب طبری (مازندرانی) اثر منتشرشدۀ اوست. در حال حاضر امیر، مشهور به «امیر مازندرانی» است و با امیر پازواری که در اسنادِ برجای مانده به «امیر مازندرانی» شهرت دارد، تفاوت یافته است؛ اما با شناختهشدن نسخ خطی متعدد، تعلق پسوندِ «مازندرانی» به امیر تیمور و عنوان امیر پازواری، پرسش‌ها و تردیدهایی را در پی دارد. پژوهش حاضر، با اشاره به پیشینۀ زبان تبری و جایگاه امیر پازواری در ادب عامه، به این مسئله می‌پردازد که مصادره به نفع خود از ویژگی‌هایِ فرهنگ و ادب عامه است و امیر غیر از پسوند پازواری، به استناد منابع چاپشده، با پسوندهای دیگری نیز شناخته می‌شده است. نگارندگان با استناد به نسخه‌های خطی شناساییشده، به بررسی دو پسوند پازواری و مازندرانی و دلایل جابهجایی این انتساب‌ها می‌پردازند. طرح این موضوع یکی از پرسمان‌ها و مؤلفه‌های ناشناخته در تاریخ ادبیات بومی مازندران است که در فحوای کلام امیریپژوهان- بهخصوص پژوهشگران بومی- نیز وجود دارد.
کلیدواژه‌ها
منابع
- ابن‌اسفندیار، بهاء‌الدین (1366). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. چ دوم. تهران: کلاله‌خاور.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1386). سرودههای روشنایی. چ اول. تهران: میراث فرهنگی.
- -------------- (1392). «تبرستان و مازندران: تاریخ و زبان». مجموعه مقاله‌های نخستین همایش ملی هنر تبرستان (گذشته و حال). بی‌جا: دانشگاه مازندران و مؤسسه مارلیک. چ اول.
- اسماعیل‌زاده، یوسف [قسمت مقدمه] (1392).
- الهی، یوسف (1383). «یافته‌هایی نو دربارۀ نام و زندگی امیر پازواری». گزیدۀ مقالات همایش امیر پازواری. چ اول. تهران: رسانش.
- الهی، یوسف و شهرام قلی‌پور گودرزی [مصحح] (1391). کهن‌ترین امیری‌های مازندران. کاتب: میرزا محمد مقیم بارفروش‌دهی. چ اول. ساری: شلفین.
- امیر پازواری (1277ق-1860م). کنزالاسرارمازندرانی. ج1. به کوشش برنهارد دارن. دارالسلطنۀ پطرزبورگ. چ افست در ایران 1337ش.
- ---------- (1283ق-1866م). کنزالاسرار مازندرانی. ج2. به کوشش برنهارد دارن. دارالسلطنۀ پطرزبورگ. چ افست در ایران 1349ش.
- ---------- (1308ق). دیوان خطی. کاتب علی‌اشرف دیزانی (؟). محفوظ در کتابخانۀ دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ش 1211 (4/ 1211= 32291).
- انوشه، حسن (1377). «امیر و گوهر و خاستگاه هندی». مجموعه مقالات: در شناخت فرهنگ و ادب مازندران، به یاد امیر پازواری. چ اول. تهران: اشاره.
- برجیان، حبیب (1388). «متون طبری». آینۀ میراث. ضمیمۀ ش 15. چ اول. تهران: میراث مکتوب.
- برزگر، اردشیر (1334). کتاب کنزالاسرار یا دیوان امیر پازواری. چ اول. تهران: مؤلف (چاپخانۀ راستی).
- ---------- (1388). تاریخ تبرستان. پژوهش و تصحیح محمد شکری فومشی. چ اول. تهران: رسانش.
- براون، ادوارد (1335). تاریخ ادبی ایران. ترجمۀ علی پاشا صالح. ج 1. چ دوم. تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا.
- بصاری، طلعت (1355). «امیر پازواری». نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. س27. ش 118. صص 158-208.
- بهار، ملک‌الشعرا (1382). بهار و ادب پارسی. ج1: شعر در ایران. به کوشش محمد گلبن. چ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.
- بینش کشمیری (1392). مثنوی رشتۀ گوهر (سدۀ یازدهم). با مقدمه و تصحیح یوسف اسماعیل‌زاده. چ اول. رشت: رخسار صبح.
- ----------- (قرن11ق). مثنوی رشتۀ گوهر. برگ‌های 180پ-219ر. نسخۀ خطی شمارۀEgertoon705 . کتابخانۀ موزۀ بریتانیا.
- پایندۀ لنگرودی، محمود (1376). آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم. چ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- پوراحمد جکتاجی، محمدتقی (1377). «افسانۀ گوهر بنیکی و امیر مازندران». مجموعهمقالات در شناخت فرهنگ و ادب مازندران به یاد امیر پازواری. به کوشش فرهنگ‌خانۀ مازندران. چ اول. تهران: اشاره.
- تنکابنی، میرزا محمد (1394). شرح اشعار امیر کجوری. تصحیح علی ذبیحی. چ اول. تهران: رسانش نوین.
- ثروت، منصور [مترجم] (1384). «خوجکو 2». نامۀ انجمن. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. ش 19. صص 109-138.
- جوادیان کوتنایی، محمود (1377). «امیر پازواری: افسانه یا تاریخ». مجموعهمقالات در شناخت فرهنگ و ادب مازندرانی به یاد امیر پازواری. بهکوشش فرهنگ‌خانۀ مازندران. چ اول. تهران: اشاره.
- جوادیان کوتنایی، محمود (1383). «امیر پازواری، زبان و شعر تبری». گزیده مقالات همایش بزرگداشت امیر پازواری. به کوشش دانشگاه مازندران و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی مازندران. چ اول. تهران: رسانش.
- جویباری، بامداد [مصحح] (1391). دیوان اشعار امیر پازواری. چ اول. تهران: کاوشگر.
- خودزکو، الکساندر (1381). ترانه‌های محلی ساکنان کرانه‌های جنوبی دریای خزر. ترجمه جعفر خمامی‌زاده. چ اول. تهران: سروش.
- دانش‌پژوه، محمدتقی (1364). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. ج17. چ اول. تهران: دانشگاه تهران.
- دودانگه، صغری (1367). «بینش کشمیری». دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی. ج13. ص461. چ اول. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- ذبیحی، علی و نادعلی فلاح (1393). «امیری یا منظومۀ امیر و گوهر». دوفصلنامۀ آینه میراث. تهران: میراث مکتوب. س12. ش1. پیاپی54. صص 109-136.
- ذبیحی، علی (1394الف). «رسالۀ خطی شرح اشعار امیر کجوری». اباختر. ساری: مرکز مطالعات ایرانی. س7. ش 26-27. صص 343-350.
- ---------- (1393ب). «امیری‌های نویافتۀ مازندرانی». گزارش میراث. تهران: میراث مکتوب. ش 66-67. (در دست چاپ). صص 27-31.
- ذوالفقاری، حسن (1391). «امیر و گوهر». دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. ج1. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. چ اول. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- ------------ و لیلا احمدی کمرپشتی (1388). «گونه‌شناسی بومی سرودههای ایران». ادب‌پژوهی. ش 7 - 8. صص 143-170.
- رابینو، یاسنت لویی (1365). مازندران و استراباد. ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی. چ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- ساروی، محمد فتح‌الله (1371). تاریخ محمدی (احسن‌التواریخ). به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. چ اول. تهران: امیرکبیر.
- ستوده، منوچهر و محمد داودی درزی‌کلایی (1384). دیوان امیر پازواری. تصحیح منوچهر ستوده و محمد داودی درزی‌کلایی. چ اول. تهران: رسانش.
- شایان، عباس (1364). مازندران. چ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- شکری، گیتی (1378). «مروری بر ادبیات گویش طبری از قرن چهارم هجری به بعد». مجموعهمقالات چهارمین همایش سالانۀ زبان و ادبیات فارسی 1375. به کوشش محمدسرور مولایی. چ اول. بندرعباس: دانشگاه هرمزگان.
- صفاری، فتح‌الله (1347). شکوفه‌هایی از ادبیات مازندران. چ اول. بی‌جا: مؤلف. چ پیروز.
- صمدی، حسین (1372). کتاب‌نامه مازندران. 2 ج. چ اول. ساری: سازمان برنامه و بودجه.
- صمدی، حسین (1376). «امیر پازواری برساختۀ برجا». مجموعهمقالات امیر پازواری از دیدگاه پژوهشگران و منتقدان. به کوشش جهانگیر نصری اشرفی و تیساپه اسدی. چ اول. تهران: خانۀ سبز.
- طاهری شهاب، محمد (1381). تاریخ ادبیات مازندران. پژوهش و تصحیح زین‌العابدین درگاهی. چ اول. تهران: رسانش.
- عمادی، اسدالله (1373). «امیر پازواری: بزرگترین شاعر تبری‌گوی مازندران». گیله‌وا. س3. شماره 22-23. صص 34-36.
- عنایتی، احمدعلی (1384). «نقدی بر امیریسرایان مازندران». مجموعهمقالات در گسترۀ مازندران. ج4. چ اول. به کوشش زین‌العابدین درگاهی و قوام‌الدین بینایی. تهران: رسانش.
- عیسی‌پور، عزیز (1393). «عشق‌نامۀ امیر و گوهر از زبان چوپانان دیار کوهستان‌های تنکابن». مجموعهمقالات فصل فرهنگ. ش7. به کوشش عباس مرزبند. صص 178-202. چ اول. آمل: شمال پایدار.
- فاطمی، ساسان (1377). «نکته‌هایی درباره آواز امیری». در شناخت فرهنگ و ادب مازندران: به یاد امیر پازواری. چ اول. تهران: خانه سبز.
- فاطمی، ساسان (1381). موسیقی و زندگی موسیقایی مازندران. چ اول. تهران: ماهور.
- فلاح، نادعلی (1389). «امیر و گوهر به روایت افسانه‌ها». مجموعهمقالات دومین همایش ملی امیر پازواری. چ اول. بابلسر: دانشگاه مازندران.
- کیا، صادق [مصحح] (1326). واژه‌نامۀ طبری (تصحیح نصاب طبری امیرتیمور قاجار). چ اول. تهران: انجمن ایرانویج.
- گل‌باباپور، محمدکاظم (1349). کنزالاسرار مازندرانی. ج2.به کوشش برنهارد دارن. دارالسلطنه پطرزبورگ. چ افست در ایران
- --------------- [مصحح] (1361). نصاب مازندرانی. امیر تیمور قاجار. چ اول. بی‌جا: مصحح. [تهران: چ خواجه].
- مشار، خان‌بابا (1341). فهرست مؤلفین کتب چاپی (فارسی- عربی). ج1. چ اول. تهران: بی‌نا.
- مهدوی، مهدی (1382). «امیریسرایان مازندران». مجموعهمقالات در گسترۀ مازندران. به کوشش زین‌العابدین درگاهی و قوام‌الدین بینایی. چ اول. تهران: رسانش.
- بهار، مهرداد (1376). «استاد من هنینگ». از اسطوره تا تاریخ. چ اول. تهران: چشمه. صص517-518.
- ملگونف، گریگوری والریانوویچ (1376). کرانۀ جنوبی دریای خزر یا استان‌های شمالی ایران. ترجمۀ امیرهوشنگ امینی. چ اول. تهران: کتاب‌سرا.
- مهدوی، مهدی (1382). «امیریسرایان مازندران». مجموعهمقالات در گسترۀ مازندران. ج3. به کوشش زین‌العابدین درگاهی و قوام‌الدین بینایی. چ اول. تهران: رسانش.
- میرکاظمی، حسین (1374). افسانه‌های دیار همیشهبهار. چ اول. تهران: سروش.
- نسخۀ خطی شمارۀ 548 ف. کتابخانۀ ملی ایران. نسخۀ نصاب طبری. 1264ق.
- نسخۀ خطی شمارۀ 2446. کتابخانۀ دانشگاه تهران. نسخه در جنگ. سدۀ 11.
- نسخۀ خطی شمارۀ 291. کتابخانۀ مجلس. مجموعۀ اهدایی. کتب اختصاصی سرلشگر مجید فیروز.
- نسخۀ خطی شمارۀ 7387. کتابخانۀ دانشگاه تهران. جُنگی از مطالب علمی، کلامی و ادبی.
- نسخۀ خطی شمارۀ Egertoon705. بینش کشمیری (قرن 11ق).
- نسخۀ خطی شمارۀ C-1906. دیوان امیر پازواری. انستیتو دست‌نوشه‌های شرقی فرهنگستان علوم روسیه. 1275ق.
- نفیسی، سعید (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. ج 1. چ اول. تهران: فروغی.
- نیما یوشیج (1376). مجموعۀ کامل نامه‌های نیمایوشیج. به کوشش سیروس طاهباز. چ اول. تهران: علمی.
- هاشمی چلاوی، علی (1389). آهومونا (سرودههای مازندرانی). چ اول. آمل: طالب آملی.
- هدایت، رضاقلی‌خان (1305ق). ریاض‌العارفین. به کوشش ملاعبدالحسین و ملامحمود خوانساری. تهران: کتابفروشی وصال.
- ------------- (بی‌تا). فرهنگ انجمنآرای ناصری. تهران: کتابفروشی اسلامیه. [نشر اولیه: 1288ق- چاپخانۀ علی‌قلی‌خان قاجار].
- هنری‌کار، بیژن (1391). غبار بر ماه. چ اول. تهران: چشمه.
- هومند، نصرالله (1369). پژوهشی در زبان تبری و اشعاری از رضا خراتی. آمل: کتاب‌سرای طالب‌آملی. چ اول.
- --------- (1380). روجا (مجموعه اشعار تبری نیما). برگردان مجید اسدی. چ اول. تهران: شلاک.
