تابوی نام در شاهنامۀ فردوسی
نویسندگان
1
استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان
2
کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی
چکیده
بررسی و مطالعۀ طومارهای نقالی به‌عنوان بخشی مکتوب از سنت حماسی‌ـ روایی‌ـ شفاهیِ در باور انسانهای ابتدایی نام با ذات منطبق است؛ زیرا انسان ابتدایی فکر میکرد ارتباط بین نام و شخص یا شیء موسوم به آن قراردادی نیست و نام جزوی از وجود خود اوست و نیروهای شر میتوانند از این طریق به او آسیب برسانند. این نوع نگاه به نام مختص مکان خاصی نیست و در همۀ جوامع وجود دارد و قواعد خاصی نیز با عنوان تابوی نام بر این جوامع تحمیل شده است. در باورهای عامۀ مردم ایران و نیز شاهنامه که روایتگر باورهای اساطیری ایرانیان است، این نوع تابو به صورتهای مختلف دیده میشود: گاه نام عین ذات است، مانند زمانی که رستم مقصران اصلی کشتهشدن سیاوش را برای هومان برمیشمرد. گاه به صورت برگزیدن دو اسم دیده میشود که یک نام، اصلی و جزو ذات است و دیگری فرعی است. این نوع تابو در بخشهایی از سواحل جنوبی ایران و همچنین بین ترکمنها دیده میشود و در شاهنامه نیز دربارۀ قباد و شیده نمود دارد. مصداق دیگر تابوی نام، عدم ابراز نام است که در بین مردم و در جنگهای شاهنامه دیده میشود. این مسأله در شاهنامه به دو صورتِ صراحت در عدم ابراز نام و طفرهرفتن از ابراز نام تبلور یافته است. آخرین نمونۀ تابوی نام، تعویض و یا تغییر نام است که بیشتر برای فریب ارواح و فرار از آسیب آنها بهکار میرفته است.
کلیدواژه‌ها
آزادگان، جمشید (1372). ادیان ابتدایی تحقیق در توتمیسم. تهران: مؤسسۀ مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل با همکاری مؤسسۀ حنفاء.
- آسانا، جاماسب جی (1391). یادگار زریران (متن‌های پهلوی). پژوهش سعید عریان. تهران: علمی.
- آموزگار، ژاله (1391). تاریخ اساطیری ایران. چ 14. تهران: سمت.
- الیاده، میرچا و کیتاگاوا جوزف (1381). سه رساله دربارۀ اساطیر و ادیان. ترجمۀ منیژه آهنی. تهران: پارسیک.
- بلوکباشی، علی (1370). «پدیدارشناسی مناسک تشرف». نشر دانش. ش 65. صص 38 - 48.
- بهار، مهرداد (1376). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: نشر آگه. چاپ دوم.
- -------- (1386). جستاری در فرهنگ ایران. تهران: نشر اسطوره.
- پالمر، مایکل (1388). فروید، یونگ و دین. ترجۀ محمد دهقانپور و غلامرضا محمودی. چ 2. تهران: رشد.
- توسل‌پناهی، فاطمه (1391). توتم و تابو در شاهنامه. تهران: نشر ثالث.
- حاتمی، حافظ (1386). «شاهنامه و نجوم». مجلۀ زبان وادبیات فارسی. س 3. ش 8. صص 101- 124.
- خالقی‌مطلق، جلال (1381). سخن‌های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار.
- دلپذیر، زهرا (1389). «خویشکاری‌های موبدان در شاهنامه». فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت معلم. ش 69. صص 59-89.
- دهخدا، علی‌اکبر (1373). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- دقیقی طوسی (1373). دیوان. به اهتمام محمدجواد شریعت. چ2. تهران: اساطیر.
- رستگار فسایی، منصور (1381). فردوسی و هویت‌شناسی ایرانی. تهران: طرح نو.
- -------------- (1388). فرهنگ نام‌های شاهنامه. چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رویانی، وحید و مرتضی نیازی (1393). «بازتاب نام در شاهنامۀ فردوسی». مجموعه‌مقالات کنگرۀ ملی پژوهش‌های کاربردی علوم انسانی. به کوشش اسماعیل نادری. گرگان.
- زرقانی، نوذر (1385). «بازتاب آیین راه و رسم آموزی جوامع باستانی». انسان‌شناسی. ش 9. صص 178-202.
- ستاری، جلال (1390). اسطوره و رمز (مجموعه‌مقالات). تهران: سروش.
- سرامی، قدمعلی (1388). از رنگ گل تا رنج خار. تهران: علمی و فرهنگی.
- شاله، فلسین (1344). تاریخ مختصر ادیان بزرگ. ترجمۀ منوچهر خدایار محبی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- شمیسا، سیروس (1376). انواع ادبی. چ5. تهران: فردوس.
- صفا، ذبیح‌الله (1363). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: ققنوس.
- غلامرضایی، محمد (1376). «نام و ننگ از دیدگاه پهلوانان شاهنامه». مجلۀ علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ش 1. صص 39- 62.
- فردوسی (1376). شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. چ2. تهران: قطره.
- فروید، زیگموند (1351). توتم و تابو. ترجمۀ محمدعلی خنجی. تهران: طهوری.
- فرهادپور، مراد (1382). «از اسطوره تا تراژدی». گسترۀ اسطوره. تهران: هرمس.
- فریزر، جیمز (1383). شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
- فضایی، یوسف (1356). بنیان‌های اجتماعی دین. تهران: عطایی.
- ----------- (1387). «مفهوم تابو و اقسام آن». چیستا. ش 252. صص 48- 63.
- کاسیرر، ارنست (1367). زبان و اسطوره. ترجمۀ محسن ثلاثی. تهران: قطره.
- کتاب مقدس (2009). ترجمۀ تفسیری. بیجا: انجمن بینالمللی کتاب مقدس.
- کریستن‌سن، آرتور (1385). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. تهران: صدای معاصر.
- کزازی، میرجلال‌الدین و کبری فرقدانی (1386). «توتم در داستان‌های شاهنامه». مجلۀ زبان و ادب. ش 34. صص 85-113.
- ------------- (1370). مازهای راز. تهران: نشر مرکز.
- کمال‌زاده، مرتضی (1389). «نام و ننگ در شاهنامه». مجلۀ رشد آموزش و ادب فارسی. ش 93. صص 19-22.
- کوورجی کویاجی، جهانگیر (1371). پژوهش‌هایی در شاهنامه. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. اصفهان: زنده‌رود.
- گردیزی، عبدالحی (1347). زین‌الاخبار. به کوشش عبدالحی حبیبی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- لوی استروس، کلود (1361). توتمیسم. ترجمۀ مسعود راد. تهران: توس.
- مبشر، سودابه (1390). ایرانیان فرزندان خود را چه می‌نامند. تهران: کتاب پارسه.
- مختاری، محمد (1379). حماسه در رمز و راز ملی. تهران: توس. چاپ دوم.
- مسکوب، شاهرخ (1371). چند گفتار در فرهنگ ایران. اصفهان: زنده‌رود.
- ناس، جان (1348). تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت. تهران: پیروز.
- واحددوست، مهوش (1379). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. تهران: سروش.
- هومر (1380). اودیسه. ترجمۀ سعید نفیسی. چ 14.تهران: علمی و فرهنگی.
- یاحقی، محمدجعفر (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی. تهران: سروش.
- یونگ، کارل گوستاو (1356). انسان و سمبول‌هایش. تهران: امیرکبیر.
- Allan, Keith and Kate Burridge) 2002). Forbidden Words: Taboo and the Censoring of Language. USA: Cambridge University Press.
- Cassirer, Ernst (1957). Language of the Philosophy of Symbolic Forms. vol. I. New Haven,CT: Yale University Press.
- Cheng, Bin (1991). »Introduction to Subjects of International Law.« International Law: Achievements and Prospects. ed. Mohammed Bedjaoui. Paris: Martinus Nijhoff Publishers. pp. 23- 45.
- Child, Francis James (1965). The English and Scottish Popular Ballads. vol. I. New York: Dover. Loomis House Press.
- Gary, J. and H. Elshamy (2005). Archetypes and motifs in folklore and literature. New York: M.E. Sharpe, Inc. publisher.
- Holden, Lynn ( 2000). Encyclopaedia of Taboos. London: Oxford Publications.
- Sturtevant, William C. (1996). Handbook of North American Indians: Languages. Washington: Smithsonian Institution.
- Wimberly, L. Charles (1965). Folklore in the English and Scottish Ballads. Chicago: University of Chicago Press, 1928.
- Yankah, Kwesi (1995). Speaking for the Chief: Okyeame and the Politics of Akan Royal Oratory. Bloomington: Indiana University Press
