بن‌مایه‌های فولکلوریک در طومارهای نقالان
نویسندگان
1
دانشیار فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه شیراز
2
دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
3
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
چکیده
بررسی و مطالعۀ طومارهای نقالی به‌عنوان بخشی مکتوب از سنت حماسی‌ـ روایی‌ـ شفاهیِ ایران‌زمین با آن حجم انبوه و پیچیدۀ قصه‌ها گاه دشوار می‌نماید؛ اما تجزیۀ این متون به بن‌مایه‌های سازنده‌شان، زمینه را برای مطالعۀ روشمند آن‌ها، بررسی‌های درون‌متنی و نقد و ارزیابی مضمون‌ها هموار می‌سازد. با استفاده از فهرست جهانیِ طبقه‌بندی بن‌مایه‌های روایات عامه، چارچوبی فراهم می‌آید تا بن‌مایه‌های طومارها دسته‌بندی و فهرست شوند. این فهرست سبب دسترسی آسان‌تر به هر بن‌مایه در روایات مختلف، ریشه‌یابی، بررسی سیر تطور، تکامل، تأثیرپذیری و بقای هر بن‌مایه در دوره‌های مختلف و نیز مطالعات تطبیقی روایت‌ها می‌شود و بستر مطالعۀ تحلیلی طومارها را با توجه به بن‌مایه‌های موجود در آن‌ها فراهم می‌آورد. هدف این مقاله نشان‌دادن انطباق فهرست جهانیِ بن‌مایه‌ها با روایات عامۀ فارسی، به‌ویژه روایات حماسیِ عامه و شیوه‌ای از تحلیل متون طوماری است. این پژوهش با فهرست‌کردن بن‌مایه‌های داستان هفت‌خان رستم از طومار هفت‌لشکر می‌کوشد تا انطباق الگوی فهرست بن‌مایه‌ها را بر روایات ایرانی نشان دهد و با تحلیل برخی بن‌مایه‌های موجود، ویژگی‌هایی هرچند اندک از طومارهای نقالی را به‌عنوان پاره‌ای از روایات عامۀ فارسی آشکار سازد و نیز با یافتن بن‌مایه‌هایی نو، غنای فرهنگ، ادب و سنت شفاهی ایران را روشن نماید. این شیوۀ فهرست‌کردن می‌تواند به منزلۀ الگویی برای تمام روایات شفاهی باشد تا از این طریق به حجم عظیم قصه‌ها سامانی داده شود و دسترسی آسان‌تر به محتوای آن‌ها فراهم آید.
کلیدواژه‌ها
آیدنلو، سجاد (۱۳۸۸). «مقدمه‌ای بر نقالی در ایران». پژوهش‌نامۀ زبان و ادب فارسی(گوهر گویا). س 2. ش4. صص 35-64.
- ابن‌ندیم، محمد‌بن‌اسحاق (۱۳۸۱). الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدد. چ1. تهران: اساطیر/ مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها.
- اسکولز، رابرت (۱۳۸۳). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. چ2. تهران: آگاه.
- امیدسالار، محمود (۱۳۸۹). «علی‌نامه، شاهنامه و نقدی بر ساختارهای ایدئولوژیک در مطالعات حماسی». آینۀ میراث. دورۀ جدید. س8. ش ۲۰ (ضمیمه). صص 35-56.
- پارسانسب، محمد (۱۳۸۸). «بن‌مایه: تعاریف، گونه‌ها، کارکردها و... ». نقد ادبی. س 1. ش5. صص7-40.
- خالقی‌مطلق، جلال (۱۳۸۶). «از شاهنامه تا خدای‌نامه». نامۀ ایران باستان. س 7. ش
1-2. صص 3-119.
1-2. صص 3-119.
- دوستخواه، جلیل (۱۳۸۰). حماسۀ ایران: یادمانی از فراسوی هزاره‌ها. چ1. تهران: آگه.
- طومار نقالی شاهنامه (۱۳۹۱). مقدمه، ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. چ1. تهران: به‌نگار.
- مارزلف، اولریش (۱۳۷۱). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. چ1. تهران: سروش.
- محجوب، محمدجعفر (۱۳۸۷). ادبیات عامیانۀ ایران. به‌کوشش حسن ذوالفقاری. ج1-2. چ4. تهران: چشمه.
- هفت‌لشکر (طومار جامع نقالان) (۱۳۷۷). مقدمه، تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- Apo, Satu (1997). »Motif«. Folklore: An Encyclopedia. Ed. Thomas Green. Santabarbara. CA: ABC-CLIO Inc. pp. 563-565.
- Baughman, Ernest Warren (1966). Type and Motif-Index of Folktales of England and North America. Hague: Mouton and Co.
- Cross, Tom Peete. (1969). Motif-Index of Early Irish Literature. Bloomington: Indiana University Press.
- Dundes, Alan (1997). »The Motif-Index and the Tale Type Index: A Critique«. Journal of Folklore Research. vol.XXXI. No. 3. pp. 195-202.
- El-shamy, Hasan M. (2006). A Motif Index of Thousands and One Nights. Bloomington: Indiana University Press.
- Garry, Jane and Hasan M. El-Shamy (2005). Archetypes and Motifs in folklore and literature: a handbook. New York: M.E. Sharpe, Inc.
- Huyse, Philip (2008). »Late Sasanian Society Between Orality and Literacy«. The Sasanian Era. Vol. III. Eds. Vesta Sarkhosh Curtis and Sarah Stewart.. London: I.B.Tauris. pp. 140-155.
- Thompson, Stith (1977). The folktale. Berkeley: University of California Press.
- ---------- (1955-1958). Motif-index of Folk-literature: a Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-books, and Local Legends.Eds. Revised and Enlarged. vol. VI. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.
- Yamamoto, Kumiko (2010). »Naqqāli: Professional Iranian Storttelling«. Oral Literature of Iranian languages. Eds. Philip G. Kreyenbroek and Ulirch Marzolph. London/ New York: I.B.Tauris and Co Ltd. pp. 240-257
