بازتاب روابط خویشاوندی در ضرب‌المثل‌های فارسی
نویسندگان
1
استاد زبانشناسی دانشگاه پیام‌نور
2
دانشجوی دکتری زبانشناسی
چکیده
یکی از عرصه‌های تجلی روابط خویشاوندی زبان، ادبیات عامه و به ویژه ضرب‌المثل‌ها هستند. پژوهش حاضر به بررسی انعکاس روابط خویشاوندی در ضرب‌المثل‌های فارسی می‌پردازد. به این منظور، ضرب‌المثل‌هایی انتخاب شدند که در آن‌ها واژه‌هایی برای ارجاع به خویشاوندان به‌کار رفته است. ضرب‌المثل‌های منتخب از فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی استخراج شدند و ضرب‌المثل‌های مربوط به زبان‌ها و گویش‌های غیرفارسی از آن حذف شدند. درنهایت 3232 ضرب‌المثل فارسیِ مرتبط با روابط خویشاوندی به دست آمد. ضرب‌المثل‌ها نخست براساس روابط خویشاوندی آن‌ها دسته‌بندی شدند. سپس خویشاوندان بر اساس نوع خویشاوندی (نسبی، سببی یا ناتنی) و درجۀ خویشاوندی (درجه یک، درجه دو، درجه سه و خویشاوند دور) طبقه‌بندی و مقایسه شدند. جنس، نسل و فرود خویشاوندان، جنس «خود» و نوع خانواده نیز در نظر گرفته شدند و مبنای مقایسۀ خویشاوندان در ضرب‌المثل‌ها قرار گرفتند. ضرب‌المثل‌های مربوط به زن (در مقام همسر) بیشتر از همۀ خویشاوندان دیگر است؛ در‌حالی‌که ضرب‌المثل‌های مربوط به خویشاوندی نسبی بسیار بیش از خویشاوندی سببی و ناتنی است. پس از زن، پدر در جایگاه دوم قرار دارد و فرزند در جایگاه سوم. خویشاوندان مؤنث بیش از خویشاوندان مذکر در ضرب‌المثل‌ها آمده‌اند؛ اما در عین حال فراوانی ضرب‌المثل‌های مربوط به مردان خویشاوند بیش از زنان خویشاوند است.
کلیدواژه‌ها
- باطنی، محمدرضا (1354). «اصطلاحات خویشاوندی در زبان فارسی». مسائل زبانشناسی نوین. تهران: آگاه.
- ثواقب، جهانبخش (1375). «کلیاتی در تعاریف، اقسام و فوائد مثل». کیهان اندیشه. ش 66. صص 67-84.
- ذوالفقاری، حسن (1385). «کتاب‌شناسی ضرب‌المثل‌ها». مجلۀ مطالعات ایرانی. س 5. ش 9. صص 53-77.
- ---------- (1387). «تغییر شکل و تعدد روایات در ضرب‌المثل‌های فارسی». نجوای فرهنگ. ش 7. صص13-24.
- ----------- (1389). «زیبایی‌شناسی ضرب‌المثل‌های فارسی». بوستان ادب. دورۀ دوم. شمارۀ 2 (پیاپی 1/58). صص 51-82.
- ------------ (1389). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی. تهران: معین.
- ------------ (1391). «خانواده و روابط خانوادگی در ضرب‌المثل‌های فارسی». فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران. ش 31. صص 137-155.
- ---------- (1392). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی. تهران: نشر علمی.
- عباسی، بیستون (1390). معناشناسی واژگان خویشاوندی هورامی به روش تحلیل مؤلفه‌ای. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبانشناسی. کرمانشاه: دانشگاه رازی.
- عباسی، بیستون و کریستین کزازی (1392). «بررسی واژگان خویشاوندی هورامی بر اساس معیارهای مورداک». مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران. س 1. ش 2. صص 31-55.
- کلهر، سمیرا (1380). «زن در ضرب‌المثل‌ها». کتاب ماه هنر. ش 39 -40. صص 75-81.
- موحد، مجید و دیگران (1391). «تحلیلی جامعه‌شناختی از ضرب‌المثل‌های زنانه در شهرستان لامرد استان فارس». زن در فرهنگ و هنر. دورۀ 4. ش 2. صص 101-120.
- مؤیدحکمت، ناهید (1386). «ارزش‌های بارز فرهنگی در مثل‌ها و تعبیرهای کنایی فارسی». نامۀ فرهنگستان. ش 9(4). صص 95-105.
- نوین، حسین (1387). «تحلیل روان‌شناختی امثال و حکم فارسی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش 10. صص 85-108.
- Boas, F. (1919). »Kinship Terms of the Kutenai Indians«. American Anthropologist. no. 21 (1). Pp. 98-101.
- Goodenough, W. H. (1956). «Componential Analysis and the Study of Meaning«. Language. no. 32 (1). Pp. 195-216.
- Honeck, R. P. (1997). A Proverb in Mind: The Cognitive Science of Proverbial Wit and Wisdom. London: Lawrence Erlbaum Associates.
- Lounsbury, F. G. (1956). »A Semantic Analysis of the Pawnee Kinship Usage«. Language. no. 32. pp. 158-194.
- Lyons, J. (1977). Semantics. Cambridge: Cambridge University Press.
- Mieder, W. (2004). Proverbs: A Handbook. Westport: Greenwood Press.
- Morgan, L. H. (1922[1851]). League of the Ho-d-no-sau-nee, or Iroquois. ed. H. M. LLoyd. New York: Dodd, Mead and Company.
- Murdock, G. P. (1949). Social Structure. New York: The Macmillan Company.
- Sapir, E. (1918). »Kinship Terms of the Kootenay Indians«. American Anthropologist. no. 20 (4). Pp. 414-418.
