آیین اَراکردن در شِشتَمَد سبزوار
نویسندگان
1
دانشیار انسان‌شناسی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران
2
دانشجوی دکتری انسان‌شناسی
چکیده
ادبیات شفاهی بخشی از فرهنگ غیرمادی و گونه‌ای غنی از ادبیات کهن است و انواعی همچون افسانه، ترانه، ضرب‌المثل، چیستان، اصطلاحات و جز این‌ها را دربرمی‌گیرد. هریک از این انواع ابعادی غنی در تحلیل فرهنگی دارند. «اَراکردن» یکی از اصطلاحات رایج در ادبیات شفاهی منطقۀ شِشتَمَد سبزوار است و به مجموعۀ فرایندها و اعمال و فعالیت‌هایی گفته می‌شود که با استفاده از عناصر زیبایی‌شناسانۀ بومی، رنگ و بویی آیینی به امور و اشیا می‌بخشد. این مقاله با رویکردی انسان‌شناختی به بررسی کاربرد این اصطلاح محلی و مردمی در چهار آیینِ نخل، عَلَم، اسب چوبی و اسب هیزمی می‌پردازد. این پژوهش درپی آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که چرا کنشی خاص تبدیل به کنشی آیینی می‌شود و اصطلاح منتج‌شده از آن به اصطلاحی نمادین و آیینی تبدیل می‌شود. نتایج این بررسی نشان میدهد که هریک از این آیین‌ها بر معانی و مفاهیم فرهنگی و اجتماعی خاصی دلالت می‌کنند. برای برجسته‌سازی اهمیت این معانی و مفاهیم و به‌طورکلی حیات اجتماعی، از این اصطلاح و کنش که متضمن اعمال هنری و زیبایی‌شناسانه است، استفاده می‌شود. این برجسته‌سازی با گذار از ساحت زندگی روزمره به حیات اجتماعی، آیینی و نمادین جامعه همراه است؛ بنابراین می‌توان اَراکردن را اصطلاحی هنری و آیینی دانست.
کلیدواژه‌ها
- آذری، محمد (1388). «محرم در روستای پیشبر قاینات خراسان جنوبی». نجوای فرهنگ. ش 13. صص91-94.
- آسایش، محمدحسن (1386). «محرم در کوچ نهارجان بیرجند». نجوای فرهنگ. ش 5 - 6. صص147-150.
- استاجی، اعظم (1385). «هماهنگی واکه‌ای در گویش سبزواری». گویش‌شناسی. ش 1-2. صص 31-40.
- اعتماد مقدم، علی‌قلی (1355). آیین‌ها و رسم‌های ایرانیان بر بنیاد شاهنامۀ فردوسی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- آنی‌زاده، علی (1389). «جلوه‌های نمادین عزاداری ماه محرم در مناطق مختلف ایران». فرهنگ مردم ایران. ش 22-23. صص 165-188.
- ایروانی، شکرالله (1388). «آیین‌های عزاداری محرم در محمدآباد جرقویۀ اصفهان». نجوای فرهنگ. ش 13. صص83-90.
- بروغنی، ابوالفضل (1381). بررسی زبان‌شناسانۀ گویش سبزوار. سبزوار: ابن‌یمین.
- بلوکباشی، علی (1383). نخل‌گردانی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- --------- (1392). «هنر عامه، مجلای علایم رمزی». مجموعه‌مقالات انسان‌شناسی هنر. به‌کوشش بهار مختاریان و محمدرضا رهبری. اصفهان: حوزۀ هنری اصفهان.
- بهنام، عیسی (1343). «نقش هنرهای تزیینی در میان مردم قدیم ایران». فرهنگ و مردم. دورۀ 3. ش 25. صص4-7.
- بیهقی، ابوالحسن علیبنزید (1317). تاریخ بیهق. به‌کوشش احمد بهمنیار. مشهد: کتاب‌فروشی فروغی.
- بیهقی، محمود (1383). دایرۀ‌المعارف بزرگ سبزوار. سبزوار: آژند.
- حجازی، حیدر (1388). «آیین‌های محرم در گوگان آذرشهر آذربایجان شرقی». نجوای فرهنگ. ش 13. صص 77-82.
- چلپی، مسعود (1372). «وفاق اجتماعی». نامۀ علوم اجتماعی. ش3. صص15-28.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
- رحمانی، جبار (1391). آیین‌ها و مناسک عزاداری در هند. تهران: خیمه.
- رفیع‌فر، جلال‌الدین (1392). «جزوۀ درس فرهنگ و تکنیک». گروه انسان‌شناسی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
- رودنبولر، دبلیو اریک (1389). ارتباطات آیینی: از گفت‌وگوهای روزمره تا جشن‌های رسانه‌ای‌شده. ترجمۀ عبدالله گیویان. تهران: دانشگاه امام صادق و پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- رهبر گنجه، تورج (1387). «علم چینی و علم واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)». نجوای فرهنگ. ش 10. صص 71-74
- ریویر، کلود (1385). درآمدی بر انسان‌شناسی. ترجمۀ ناصر فکوهی. تهران: نی.
- سعیدی، محمدحسن (1386). مردم‌شناسی مراسم آیینی، پژوهشی در مراسم نخل‌گردانی. آشتیان: دانشگاه آزاد اسلامی.
- سلیمانی، محمودرضا (1388). گزارش ثبتی آیین اسب چوبی سبزوار. سبزوار: ادارۀ میراث فرهنگی سبزوار.
- عزیزی راد، محسن (1391). طراحی مجموعۀ فرهنگی، گردشگری آرامگاه بیهقی شهر ششتمد. پایان‌نامۀ کارشناسی. رشتۀ معماری. نیشابور: دانشگاه آزاد اسلامی.
- عمید، حسن (1363). فرهنگ عمید. تهران: امیرکبیر.
- عسکری، مهدی و دیگران (1393). «حضور باشکوه فرودستان در حیات اجتماعی: بررسی موردی یک آیین در سبزوار». جامعه، فرهنگ، رسانه. ش 9. صص55-69.
- عناصری، جابر (1370). شناخت اساطیر ایران براساس طومار نقالان. تهران: سروش.
- غربی، موسی‌الرضا (1391). جایگاه فرهنگی گیاه کمای در منطقۀ ششتمد سبزوار: روایتی مردم‌نگارانه از یک گیاه. پایان‌نامۀ کارشناسی مردم‌شناسی. تهران: دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
- ---------- (1393). آیین‌ها به‌مثابۀ عناصر حل تعارض در جوامع روستایی: بررسی سویه‌های اجتماعی و فرهنگی سه آیین عاشورایی در ششتمد سبزوار. پایان‌نامۀ کارشناسیارشد مردم‌شناسی. تهران: دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
- فرهادی، مرتضی (1388). انسان‌شناسی یاریگری. تهران: ثالث.
- فیروزی، احمد (1378). فرهنگ عامۀ تربت جام. پایان‌نامۀ کارشناسیارشد زبان و ادبیات فارسی. سبزوار: دانشگاه آزاد سبزوار.
- قدیریان، اندیشه و محمودرضا سلیمانی (1390). «نمایش آیینیِ اسب چوبی، نماد پایداری و وحدت مردم خراسان». پژوهش‌نامۀ فرهنگ خراسان بزرگ. س 2. ش3. صص 70-80.
- کاظمی، سمیه (1391). «بررسی انسان‌شناختی هنرهای تزیینی در نخل‌گردانی محلۀ (هرده) ابیانه». انسان‌شناسی. ش16. صص 116-142.
- گزارش کارگاه نقد نمایش سنتی اسب، سخنران جهانگیر نصری اشرفی و هوشنگ جاوید (1384). تهران: فرهنگستان هنر.
- گیویان، عبدالله (1385). «آیین، آیینی‌سازی و فرهنگ عامه‌پسند دینی: تأملی در برخی بازنمایی‌های بصری دینی و شیوه‌های جدید مداحی». فصلنامۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات. ش 5. صص2-11.
- محتشم، حسن (1373). فرهنگ‌نامۀ بومی سبزوار. سبزوار: دانشگاه آزاد سبزوار.
- --------- (1375). فرهنگ‌وارۀ ضرب‌المثل‌های سبزواری. سبزوار: دانشگاه آزاد.
- مشهدینوشآبادی، محمد (1390). «نگاهی مردم‌شناختی به آیین‌های توغ‌برداری در ایران». فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران. ش26. صص33-48.
- معتمدی کاشانی، سیدحسین (1378). عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان. قم: عصر ظهور.
- مقصودی، منیژه و موسی‌الرضا غربی (1392). «مراسم آیینی اسب چوبی». مجموعه‌مقالات انسان‌شناسی هنر. به‌کوشش بهار مختاریان و محمدرضا رهبری. اصفهان: حوزۀ هنری اصفهان.
- موریس، برایان (1383). مطالعات مردم‌شناختی دین. ترجمۀ سید حسن شرف‌الدین و محمد فولادی. قم: زلال کوثر.
- وجدانی، بهروز (1376). «نقش مدیریت سنتی در برگزاری مراسم ماه محرم در شهرستان بیرجند». مجموعه‌مقالات همایش محرم و فرهنگ مردم. تهران: میراث فرهنگی.
- نتایج تفصیلی سرشماری نفوس و مسکن 1390 (1390). تهران: مرکز آمار ایران.
- Bell, c. (1992).Ritual Theory Ritual Practice. New York/ Oxford: Oxford university Press.
- Barnard, Alan and Jonathan Spencer (2010). »Ritual«. Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology. ed. J. S. Barnard Alan. London/ New York: Routledge. pp. 375.
- Hammersly, M and P. Atkinson (2007). Ethnography:Principles in Practice. London/ New York: Routledge.
- Chelkowsk, I. (2008). »nakhl«. Encylopaedia Iranica. London: Routledge.
- Rappaport, R.A. (1999). Ritual and Religion in the Making of Humanity.United Kingdom: Cambridge University Press.
- Turner, victor (1985).OntheEdgeoftheBush:Anthropology as Experience. Tucson:university of Arizona Press.
- Murchison, Julian (1973). Ethnography Essentials:Designing Conducting and Presenting Your Researchodmethd. U.S: Jossey-Bass.
