جنبه های ادبی منظومۀ شاه‌باجی
نویسندگان
1
استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد بابل
2
دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران
چکیده
منظومۀ شاه‌باجی یکی از منظومههای غنایی ادبیات بومی مازندران است که از اواخر دوران قاجاریه و پهلوی اول به یادگار مانده است. سرایندۀ آن ملاخانجان حیدری، یکی از گاوبانان خطۀ لفور ِشیرگاهِ سوادکوه، است. در این پژوهش، منظومه شاه‌باجی براساس نظریۀ قاعدهافزایی و قاعده‌کاهی (هنجارگریزی) بررسی و تحلیل شده است. در بحث هنجارگریزی، هنجارگریزی معنایی و انواع آن و هنجارگریزی زمانی یا باستان‌گرایی در این منظومه بسامد بالایی دارد. انواع توازن نیز همچون توازن واژگانی (سجع متوازی) بیش از دیگر توازن‌ها در این منظومه بهکار رفته است. مصوتِ بلند «آ» و صامت‌های «ر»، «ل»، «م» و «ن» در این منظومه، به‌سبب قافیه‌سازی بسیار تکرار شده است. منظومۀ شاه‌باجی از نظر وزن عروضی به دو بحرِ هزج و متقارب خوانده می‌شود. راویان این منظومه، با توجه به نوعِ سازی که همراه آن نواخته می‌شود، وزن عروضی را برمی‌گزینند. محتوای اصلی منظومه عشق است که به‌سبب وجود شکاف و تضاد طبقاتی به صورت شکایت و سرکشی و اعتراض نمود یافته است.
کلیدواژه‌ها
الف) منابع کتبی
- اسکولز، رابرت (1383). ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. چ 2. تهران: آگه.
- ایگلتون، تری (1383). نظریۀ ادبی. ترجمۀ عباس مخبر. چ 3. تهران: نشر مرکز.
- تایسون، لویس (1387). نظریه‌های نقد ادبی معاصر. ترجمۀ مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی. چ 1. تهران: نگاه امروز/ حکایت قلم‌نویس.
- درگاهی، زین‌العابدین (1389). هژبر سلطان. تهران: رسانش.
- شمیسا، سیروس (1378). نقد ادبی. چ1. تهران: فردوس.
- صراحتی جویباری، مهدی و مرتضی محسنی (1390). «گونه‌هایی از هنجارگریزی نحوی در اشعار ناصرخسرو». بوستان ادب. س3. ش1(7). صص 179- 206.
- صفوی، کورش (1390). از زبان‌شناسی به ادبیات. 2ج. چ3. تهران: نشر مرکز.
- کلیگز، مری (1388). درس‌نامۀ نظریۀ ادبی. ترجمۀ جلال سخنور. چ 1. تهران: اختران.
- کمرپشتی، عارف (1377). منظومۀ شاه‌باجی با نگاهی مختصر به دیگر منظومههای مازندرانی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی اسماعیل حاکمی والا. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی.
- ------------ (1393). تحلیل دوبیتی‌ها و منظومههای عامیانۀ مازندرانی شهرستان سوادکوه، براساس نظریه‌های فرمالیسم و ساختارگرایی. رسالۀ دکتری. به راهنمایی مرتضی محسنی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی.
- لطیفی شیردار، محمدتقی (1380). سوادکوهی‌تباران نام‌آور. قم: مبعث.
- منوچهری دامغانی، احمدبن‌قوص (1369). برگزیدۀ اشعار استاد منوچهری دامغانی. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. چ 5. تهران: امیرکبیر.
- ناتل خانلری، پرویز (1373). وزن شعر فارسی. چ 6. تهران: توس.
- یوسفی، فریده (1380). فرهنگ و آداب و رسوم سوادکوه. چ 2. ساری: شلفین.
ب) منابع شفاهی (راویان سرگذشت شاه‌باجی)
- بدره اسفندیاری، قلی (مرحوم). خواهرزادۀ شاه‌باجی.
- بهاری، یحیی.
- پهلوان، فاطمه‌جان. عروس شاه‌باجی.
- تقوی، آغادوستی. عروس شاه‌باجی.
- جعفری، هوشنگ. برادرزادۀ شاه‌باجی.
- حیدری، علی‌اعظم. نوۀ ملاخانجان حیدری (عاشق شاه‌باجی).
- دهقان، ایرج.
