تقابل‌های دوگانه در داستان‌های عامه
نویسنده
استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
داستان‌های عامه از بطن توده برآمده‌اند، به همین سبب آینه تمام‌نمای عادات، آداب و خُلقیات مردم عامه‌اند و با بررسی آن‌ها می‌توان فرهنگ زیستیِ مردمان را بی‌نقاب و صورتک دید. یکی از روش‌های خوانش متون و ازجمله متون عامه، کشف تقابل‌های پنهان در متن است؛ زیرا با استخراج این تقابل‌ها می‌توان به لایه‌های مستتر در پسِ ظاهرِ متن دست یافت. این تقابل‌های درون‌متنی، به اعتقاد ژاک دریدا، سلسله‌مراتبی و پله‌کانی هستند؛ یعنی همواره یک جزء برتر از جزء دیگر پنداشته می‌شود و این برتری نه «بدیهی و طبیعی»، بلکه کاملاً «فرهنگی» است؛ بنابراین با یافتن تقابل‌های درون هر متن و با تشخیص اینکه کدام جزء، ممتاز شمرده می‌شود، می‌توان به نکات مهمی درباره اندیشه‌ای که متن از آن حمایت می‌کند، دست‌یافت. در این مقاله دو داستان مشهور عامه، «شنگول و منگول» و «بلبل سرگشته»، بر اساس مشهورترین و مفصل‌ترین روایتشان از نظر تقابل‌های درون‌متنی بررسی شده‌اند. این بررسی نشان می‌دهد که داستان‌های عامه به‌عنوان متونی که پایانِ باز ندارند، بیشتر در تقابل‌های درونیِ خود صادق‌اند و با شناخت هر جزءِ تقابل، جایگاه و ویژگی جزء مقابل بهتر شناخته می‌شود. در این داستان‌ها راوی با بسیج‌کردن همه اجزای داستان، نتیجه مورد نظر خود را در اختیار مخاطب می‌نهد و با تحریک باورهای فرهنگی و فکریِ او، این نتیجه را برای مخاطب «بدیهی» و «منطقی» می‌سازد.
کلیدواژه‌ها
- احمدی، بابک (1382). ساختار و تأویل متن. چ 6. تهران: نشر مرکز.
- استیس، کلاریسا پینکولا (1390). زنانی که با گرگ‌ها می‌دوند: افسانه‌ها و قصه‌هایی درباره کهن‌الگوی زن وحشی.ترجمه سیمین موحد. تهران: پیکان.
- اسکولز، رابرت (1383). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.
- امامی، نصرالله (1382). ساخت‌شکنی در فرایند تحلیل ادبی. اهواز: رسش.
- بولن، جین شینودا (1386). نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان. ترجمه آذر یوسفی. چ 4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
- پاینده، حسین (1390). داستان کوتاه در ایران. ج3. تهران: نیلوفر.
- پراپ، ولادیمیر (1386). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمه فریدون بدره‌ای. چ 2. تهران: توس.
- پین، مایکل (1385). لکان، دریدا، کریستوا. ترجمه پیام یزدانجو. چ 2. تهران: نشر مرکز.
- تایسن، لوئیس (1392). نظریه‌های نقد ادبی معاصر. ترجمه مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی. به سرپرستی حسین پاینده. چ 2. تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.
- حسن‌زاده، علیرضا (1379). افسانه زندگان. 2 ج. تهران: بقعه.
- سجودی، فرزان (1388). ساخت‌گرایی، پساساخت‌گرایی و مطالعات ادبی (مجموعه‌مقاله). چ 2. تهران: سوره مهر.
- سلدن، رامان و پیتر ویدوسون (1377). راهنمای نظریه ادبی معاصر. ترجمه عباس مخبر. چ 2. تهران: طرح نو.
- شوالیه، ژان (1388). فرهنگ نمادها، اساطیر، رؤیاها، رسوم و ... . ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. چ 3. تهران: جیحون.
- صبحی مهتدی، فضل‌الله (1387). قصه‌های صبحی. به اهتمام لیما صالح رامسری. 2 ج. تهران: معین.
- قانون‌پرور، محمدرضا (1393). در آیینه ایرانی: تصویر غرب و غربی‌ها در داستان ایرانی. ترجمه مهدی نجف‌زاده. تهران: تیسا.
- موران، برنا (1389). نظریه‌های ادبیات و نقد. ترجمه ناصر داوران. تهران: نگاه.
- نوریس، کریستوفر (1388). شالوده‌شکنی. ترجمه پیام یزدانجو. چ 2. تهران: مرکز.
- وبستر، راجر (1383). «ژاک دریدا و واسازی متن». ترجمه عباس بارانی. نقد ادبی نو (مجموعه مقالات) گزیده مقالات فصلنامه ارغنون (س1. ش4. زمستان 1373). تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. صص 251- 256.
- وکیلیان، سیداحمد (1378). متل‌ها و افسانه‌های ایرانی.تهران: سروش.
- یونگ، کارل گوستاو (1352). انسان و سمبول‌هایش. ترجمه ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.
