برخی روایات نقالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپ های شاهنامه
نویسنده
دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور
چکیده
قراین و شواهدِ موجود در برخی منابع نشان می دهد که احتمالاً در سده های ششم و هفتمِ هجری روایتهای شفاهی و نقّالی از بعضی داستانهای شاهنامه وجود داشته است. بر این اساس و به استنادِ گستردگیِ روایات نقّالی با موضوع ملّی و پهلوانی در سنّت داستانیِ ایران- که بخشی به صورت مکتوب به دست ما رسیده و بهری دیگر به اقتضای ماهیّتِ شفاهی فراموش شده است- در این مقاله این فرضیّۀ محتمل و درخورِ بررسی مطرح شده که شاید مأخذِ شماری از ابیات، قطعات و روایاتِ الحاقی در نسخ و چاپهای شاهنامه، میراثِ ادبِ شفاهی- مردمی بوده است و کاتبان، مالکان یا خوانندگانِ بعضی دست نویسها آنها را از گزارشهایِ شفاهیِ نقّالان شنیده و پس از نظم در قالب قطعاتِ کوتاه و بلند بر متن یا حاشیۀ نسخ افزوده اند. نگارنده با تحقیق در زیرنویسهای شاهنامۀ تصحیح دکتر خالقی مطلق و همکارانشان، متن و حواشیِ نسخه های سن ژوزف، سعدلو، حاشیۀ ظفرنامه، متن و ملحقاتِ چاپهای مسکو، بروخیم، دکتر دبیرسیاقی و بعضی چاپهای سنگی و دست نویسهای متأخّر، بیست و شش داستان و قطعۀ الحاقی را با توجّه به قراینی مانند نبودن پیشینه ای از آن روایتها در منابعِ ادبی و تاریخیِ کهن، وجود گزارش/ گزارشهایی از آنها در طومارهای نقّالی و داستانهای شفاهی- مردمی، داشتنِ عناصر و ساختارِ روایات نقّالی و... به احتمال از داستانهای مایه گرفته از روایتهای نقّالی و شفاهی معرّفی کرده که به صورت منظوم در دست نویسها و چاپهای شاهنامه حفظ شده است
کلیدواژه‌ها
- آداموورا، ا. ت. و ل. ت. گیوزالیان (1386). نگاره‌های شاهنامه. ترجمۀ زهره فیضی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چ2.
- آل داوود، سید علی (1387). «تاریخ دلگشای شمشیرخانی». فرهنگ آثار ایرانی- اسلامی. تهران: سروش. ج2. صص150 -151.
- آیدنلو، سجاد (1386). «ذوالفقار از تاریخ تا افسانه (ویژگی‌های داستانی ذوالفقار در فرهنگ و ادب ایران)». گوهر گویا. س 1. ش 3. صص 115- 142.
- _______ (1387). «پیشینۀ مکتوب و چندصد سالۀ برخی روایات مردمی- شفاهی شاهنامه». فرهنگ مردم. س 7. ش 24 -25. صص 74- 83.
- _______ (1388). متون منظوم پهلوانی (برگزیدۀ منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه). تهران: سمت.
- _______ (1390). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامه). تهران: سخن.
- _______ (1392). «نگاهی به آویزۀ یادداشت‌های شاهنامه». جهان کتاب. س 18. ش 11-12 (پیاپی 297-298). صص20- 24.
- ابن‌اسفندیار، بهاء‌الدین محمد (1389). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. تهران: اساطیر.
- انجوی. سید ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه. تهران: علمی. چ3.
- اینان، عبدالقادر (1374). «افسانۀ ماناس یادگاری از فرهنگ قرقیزها». ترجمۀ وهاب ولی. فصلنامۀ مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. س 4. دورۀ دوم. ش 11. صص 33- 56.
- بانوگشسب‌نامه (1382). تصحیح روح‌انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- برزونامه. نسخۀ ش 62855 کتابخانۀ مجلس.
- بَرزونامه (شاهنامۀ کردی) (1391). ترجمۀ منصور یاقوتی. تهران: ققنوس.
- توکل بیک. تاریخ دلگشای شمشیرخانی. نسخۀ ش 319 کتابخانۀ اعظم گده.
- _____ . تاریخ دلگشای شمشیرخانی. نسخۀ ش MS.W. 597. موزۀ والترز مریلند.
- _____ (1378). تاریخ دلگشا (شاهنامۀ نثر). تصحیح احیا محمد آقازاده. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
- ثعالبی، حسین بن محمد (1963). تاریخ غررالسیر. به کوشش ه. زوتنبرگ. تهران. چاپ افست.
- جعفری قنواتی. محمد (1393). «بهرام گور». دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. تهران: دائرﺓالمعارف بزرگ اسلامی. ج2. صص260- 263.
- حسینی، سید محمد (1392). شاهنامۀ دموت (ایلخانی). تهران: عطار.
- حسینی منشی، محمد میرک بن مسعود (1385). ریاض الفردوس خانی. تصحیح ایرج افشار و فرشته صرافان. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
- حماسۀ جاوید دلاوران ساسون (1347). ترجمۀ گیورگیس آقاسی و الکساندر پادماگریان. تهران: پیک.
- خالقی مطلق، جلال (1372الف). «معرفی قطعات الحاقی شاهنامه». گل رنج‌های کهن. به کوشش علی دهباشی. تهران: نشر مرکز. صص 127- 170.
- ___________ (1372ب). «یکی داستان است پر آب چشم». گل رنج‌های کهن. همان. صص 53- 98.
- ___________ (1380). یادداشت‌های شاهنامه. نیویورک: بنیاد میراث ایران. بخش یکم.
- ___________ (2006). یادداشت‌های شاهنامه. نیویورک: بنیاد میراث ایران. بخش دوم.
- ___________ (1381). «اهمیت و خطر مآخذ جنبی در تصحیح شاهنامه». سخن‌های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار. صص 285- 312.
- ___________ (1386). حماسه (پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی). تهران: دائرﺓالمعارف بزرگ اسلامی.
- ___________ (1388). «بررسی و ارزیابی شاهنامۀ سن‌ژوزف بیروت». نامۀ بهارستان. س 10. دفتر 15. صص 193- 210.
- خطیبی، ابوالفضل (1389). «منشأ ضرب‌المثل نوشدارو بعد از مرگ سهراب». فرهنگ‌نویسی. ش 3. صص 252- 255.
- داستان رستم و سهراب (1369). نقد و نگارش مرشد عباس زریری. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: توس.
- راجی کرمانی، ملا بمانعلی (1383). حملۀ حیدری. تصحیح یحیی طالبیان و محمود مدبری. کرمان: دانشگاه شهید باهنر و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان کرمان. ج2.
- رستم‌نامه (کتابت 1245ق). نسخۀ ش 62856 کتابخانۀ مجلس.
- رستم‌نامه (کتابت 1245 و 1276ق). نسخۀ شمارۀ 6424 کتابخانۀ ملک.
- رستم‌نامه (کتابت 1321ق). نسخۀ ش 16944 کتابخانۀ مجلس.
- رستم و اسفندیار عامیانه (بی‌تا). نسخۀ ش 5567 کتابخانۀ مجلس.
- زرین‌قبانامه (منظومه‌ای پهلوانی و پیرو شاهنامه از عصر صفویه) (1393). مقدمه و تصحیح و تعلیقات سجاد آیدنلو. تهران: سخن.
- زرین‌کوب، روزبه (1383). «بهرام گور». دائرﺓ المعارف بزرگ اسلامی. تهران: دائرﺓالمعارف بزرگ اسلامی. ج13. صص 151- 153.
- سام‌نامه (1392). تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- سیستانی، ملک شاه حسین (1389). احیاء الملوک. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: علمی و فرهنگی. چ3.
- شاهنامۀ کردی (1389). به کوشش ایرج بهرامی. تهران: آنا.
- شاهنامۀ نثر نقالی (بی‌تا). نسخۀ ش 14576 کتابخانۀ مجلس.
- شریف‌زاده، سید عبدالمجید (1370). نامۀ نامور. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شهمردان‌بن ابی الخیر (1362). نزهت‌نامۀ علایی. تصحیح فرهنگ جهان‌پور. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- صدیقیان، مهین‌دخت (1375). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران. ج1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- طرسوسی، ابوطاهر (1374). داراب‌نامه. به کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی. چ3.
- طومار شاهنامۀ فردوسی (1381). به کوشش مصطفی سعیدی و حاج احمد هاشمی. تهران: خوش‌نگار.
- طومار کهن شاهنامه (1374). به کوشش جمشید صداقت‌نژاد. تهران: دنیای کتاب.
- طومار نقالی شاهنامه (1391). به کوشش سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
- فرشچیان، محمود (1370). سیمای پهلوانان شیراوژن در شاهنامه. تهران: سروش.
- فردوسی، ابوالقاسم (کتابت 1222ق). شاهنامه. نسخۀ ش MS. 4.692. کتابخانۀ ملی فرانسه.
- ___________ (1272ق). شاهنامه، به خط اولیا سمیع شیرازی. بمبئی: چاپ سنگی.
- ___________ (1373). شاهنامه. تصحیح ژول مول. با مقدمۀ محمدامین ریاحی. تهران: سخن. چ4.
- ___________ (1374). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
- ___________ (1379). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی. با مقدمۀ فتح‌الله مجتبائی. تهران: دائرﺓالمعارف بزرگ اسلامی.
- ___________ (1380). شاهنامه (چاپ سنگی بمبئی 1276ق). با حواشی ملک‌الشعرا بهار. به کوشش علی میرانصاری. تهران: اشتاد.
- ___________ (1386الف). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: دائرﺓالمعارف بزرگ اسلامی.
- ___________ (1386ب). شاهنامه. تصحیح عباس اقبال آشتیانی و دیگران (چاپ بروخیم). به اهتمام بهمن خلیفه. تهران: طلایه.
- ___________ (1386ج). شاهنامه. به کوشش سید محمد دبیرسیاقی. تهران: قطره.
- ___________ (1389). شاهنامه (نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابتِ اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری. کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن‌ژوزف بیروت. شNC. 43). به کوشش ایرج افشار و دیگران. تهران: طلایه.
- ___________ (1391). شاهنامه (ویرایش نهایی چاپ مسکو). زیر نظر مهدی قریب. تهران: سروش با همکاری دانشگاه خاورشناسی مسکو.
- قریب، مهدی (1357). «اسطورۀ آتش». شاهنامه‌شناسی. تهران: بنیاد شاهنامه. صص 170- 186.
- کریستن‌سن. آرتور (1386). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه. چ3.
- کزازی، میر جلال‌الدین (1384). نامۀ باستان. ج5. تهران: سمت.
- کلیات رستم‌نامه (بی‌تا). تهران: مطبوعاتی حسینی.
- کیخسرو دارا، کیکاووس (1384). مولود زرتشت. به اهتمام رحیم رضازادۀ ملک. ضمیمۀ نامۀ انجمن. س 5. ش 3 (پیاپی 19).
- مادح، قاسم (1380). جهانگیرنامه. تصحیح ضیاءالدین سجادی. تهران: موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.
- مارزلف، اولریش (1384). آلبوم شاهنامه. تهران: چیستا.
- متینی، جلال (1360). «دربارۀ بیژن‌نامه». آینده. س 7. ش 4. صص 257- 261.
- مجالس شاهنامه (1382). به خامۀ محمد داوری و لطفعلی صورتگر. به کوشش کوروش کمالی سروستانی. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی با همکاری مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها.
- مجمل‌التواریخ و القصص (1383). به تصحیح ملک‌الشعرا بهار. تهران: دنیای کتاب.
- مستوفی، حمدالله (1364). تاریخ گزیده. به کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: امیر کبیر. چ 3.
- __________ (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی مورخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیا. 2833. Or). تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- میر کاظمی، سید حسین (1390). من و رستم و گرز و افراسیاب (نقالی 10 داستان گران‌مایه از شاهنامه). گرگان: آژینه.
- ناصرخسرو (1372). سفرنامه. به کوشش نادر وزین‌پور. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی. چ9.
- هفت لشکر (طومار جامع نقالان) (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- یارشاطر، احسان (1383). «تاریخ ملی ایران». تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کمبریج). ج3(1). به کوشش احسان یارشاطر. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر. چ4. صص471- 587.
- Hanaway, W.L. (1989). »Bahrâm V Gōr in Persian Legend and Literature«. Encyclopaedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. New York. vol. 3. p. 519.
- Peter Cross, T. (1969).Motif- Index of Early Irish Literature. Indiana/ New York: Indian University Bloomongton.
-Shapur Shabazi, A. (2004). »Hōšang«. Iranica. vol. 12. pp. 491-492.
