تبلور عناصر قهوه‌خانه‌ای در شعر عصر صفوی
نویسندگان
1
استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس
2
دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس
3
دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی
چکیده
تاریخ دقیق ورود قهوه به سرزمین ایران معلوم نیست، اما آنچه از آثار مکتوب به ما رسیده است، نشان می‌دهد در عصر صفویان و به خصوص در زمان شاه عباس، قهوه‌خانه‌ها در شهرهای بزرگ ایران، به خصوص اصفهان رونق و رواج گسترده‌ای داشته است. این قهوه‌خانه‌ها در عصر صفوی کارکردی فرهنگی داشته که مهم‌ترین مکان برای عموم مردم و به خصوص هنرمندان و شعرا بوده است. شاعران این عصر از آنجا که حکومت صفوی، مانند حکام گذشته شعر را هنر اول دربار نمی‌دانستند، جایگاهی عالی در دربار نداشتند و از طرف دیگر رشد طبقه متوسط در این عصر و تجمع این طبقه در قهوه‌خانه‌ها، ادبیات و شعر متناسب با خود را می طلبید. این موارد و عللی دیگر باعث شد شعر در این عصر از دربار خارج و در میان عامه مردم و در کوچه و بازار و قهوه‌خانه‌ها روایی خاصی بیابد. از آنجا که ادبیات و اجتماع دائما در حال داد و ستد دوطرفه با هم هستند، عناصر موجود در قهوه‌خانه‌های این عصر نیز در شعر و هنر این دوره تبلور خاصی داشته است. ما در این مقاله بر آن هستیم تا نشان دهیم آیا مخدرات و مکیفات که از عناصر مهم فرهنگ قهوه‌خانه‌ای هستند در شعر دوره صفوی تبلور یافته است؟. قهوه، قلیان، تریاک و افیون از اهم عناصری است که در شعر این عصر متبلور شده‌اند. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی می‌باشد. ابزار تحقیق نیز تذکره‌های عصر صفوی و برخی دیوانهای شاعران این عصر بوده است.
کلیدواژه‌ها
منابع
- آرتیمانی، رضیالدین (1372). دیوان اشعار. به خط عبدالملک تویسرکانی. قم: دارالفکر.
- آرزو، سراجالدین علی بن حسام الدین (1385). مجمعالنفایس (بخش معاصران). تصحیح محدث هاشم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- افشار، طرزی (1309). دیوان اشعار. تصحیح م. تمدن. رضائیه: مطبعۀ تمدن.
- اُلئاریوس، آدام (1363). سفرنامۀ آدام اُلئاریوس. ترجمۀ احمد بهپور. تهران: ابتکار نو.
- الگود، سیریل لوید (١٣۵٧). طب در دورۀ صفویه. ترجمۀ محسن جاویدان. تهران: دانشگاه تهران.
- پهلوان، چنگیز (1378). فرهنگ‌شناسی. تهران: پیام امروز.
- تاورنیه، ژان باتیست (١٣٣۶). سفرنامۀ تاورنیه. ترجمۀ ابوتراب نوری. به کوشش حمید شیرانی. تهران: کتابخانۀ سنایی.
- ثانی، عبدالله (1377). نورالمشرقین. تصحیح نجیب مایل هروی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- جملی کارری، ج. (١٣٨٣). سفرنامۀ کارری. ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- جنابدی، میرزا بیگ بن حسن (1378). روضۀالصفویه: تاریخ دورۀ صفویه. به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
- حائری، محمد‌حسن (1390). صائب و شاعران طرز تازه. تهران: نسل آفتاب.
- حزین لاهیجی، محمدعلی (1375). تذکرۀ المعاصرین. تصحیح معصومه سالک. تهران: سایه.
- خلیل عظیم‌آبادی، علی‌ابراهیم (1384). صحف ابراهیم (بخش معاصران). به کوششهاشم محدث. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- دریاگشت، محمدرسول (1371). صائب و سبک هندی در گسترۀ تحقیقات ادبی. تهران: قطره.
- راوندی، مرتضی (1354). تاریخ اجتماعی ایران. تهران: امیرکبیر.
- سام میرزا صفوی (1384). تحفۀ سامی. تصحیح رکنالدین همایون‌فرخ. تهران: اساطیر.
-شرلی، آنتونی (1387). سفرنامۀ برادران شرلی. تهران: نگاه
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1378). از جامی تا روزگار ما. ترجمۀ حجت‌الله اصیل. تهران: نشر نی.
- ________________ (1386). قلندریه در تاریخ. تهران: سخن
- _______________ و محمد جعفر یاحقی (1384). پردگیان خیال. مشهد: دانشگاه مشهد.
- شمیسا، سیروس (1388). سبک‌شناسی شعر. ویرایش دوم. تهران: میترا.
__________ (1386). سیر غزل در شعر فارسی. ویرایش دوم. تهران: علم.
- شیرازی، عمادالدین محمود (1388). رسالۀ افیونیه. تصحیح رسول چوپانی و دیگران. تهران: المعی.
- صائب تبریزی (1336). کلیات. به کوشش امیری فیروزکوهی. تهران: کتابخانۀ خیام.
- صالحی امیری، سیدرضا (1386). مفاهیم و نظریههای فرهنگی. تهران: ققنوس.
- صفا، ذبیح‌الله (1371). تاریخ ادبیات ایران. تهران: فردوس.
- فتوحی، محمود (1385). نقد ادبی در سبک هندی. تهران: سخن.
- فتوحی یزدی، عباس (1382). تذکرۀ شعرای یزد. یزد: اندیشمندان یزد.
- فخرالزمانی قزوینی، ملاعبدالنبی (1363). تذکرۀ میخانه. به کوشش احمد گلچین معانی. تهران: اقبال.
- فلسفی، نصرالله (1353). زندگانی شاه عباس اول. تهران: دانشگاه تهران.
- ________ (1342). چند مقالۀ تاریخی ادبی. تهران: دانشگاه تهران.
- فیض کاشانی، ملامحمد محسن (1381). کلیات. قم: اسوه.
- کاشانی، تقی‌الدین (1386). تذکرۀ خلاصۀ الاشعار و زبدۀ الافکار. به کوشش ادیب برومند و محمد حسین نصیری. تهران: میراث مکتوب.
- گلچین معانی، احمد (1369). کاروان هند. مشهد: انتشارات آستان قدس.
____________ (1359). تذکرۀ پیمانه. مشهد: دانشگاه مشهد.
-گوپاموی، محمد قدرت‌‌‌الله (1387). تذکرۀ نتایج الافکار. به کوشش یوسف‌بیگ باباپور. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
- لنگرودی، شمس (1367). گردباد شور جنون. تهران: چشمه.
- موریسن، جرج و دیگران (1380). تاریخ ادبیات ایران از آغاز تا امروز. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: گستره.
-نجیب کاشانی، نورا بن محمد (1373). دیوان اشعار. به کوشش احمد کرمی. تهران: نشر ما.
- نصرآبادی، محمدطاهر (1378). تذکرۀ نصرآبادی. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.
- نوری، حسین بن محمدتقی (١٣٧۴). فیض قدسی: زندگی‌نامه علامۀ محمدباقر مجلسی. ترجمۀ جعفر نبوی. تهران: علمی فرهنگی.
- واله‌داغستانی، علیقلی (١٣٨۴). تذکرۀ ریاض الشعراء. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی. تهران :اساطیر.
-هدایت، رضاقلی (1382). مجمع الفصحا. به کوششمظاهر مصفا. تهران: امیرکبیر.
