نشانه‌شناسی عناصر اسطوره‌ای در روایتهای عرفانی
نویسندگان
1
مدرس/ دانشکده شهید باهنر تهران دانشگاه فرهنگیان
2
استاد/دانشگاه تهران
چکیده
اسطوره و کهن‌الگوها بیانگر آمال و اندیشه‌های جهان‌شمول انسانی‌اند. از سویی اسطوره نشانگر تأمل، تجربۀ دینی و رویارویی آدمی با امر قدسی‌اند. اگرچه اندیشه و زیست انسان دچار تغییرات و دگرگونی‌های گونا‌گون است؛ اما از نفوذ اسطوره و کهن‌الگوها رهایی ندارد. بر این مبنا، روایتهای عرفانی یکی از اساسی‌ترین محمل‌ها برای بروز کهن‌الگو و اسطوره‌هاست. نگارنده با توجه به اهمیت نمادپردازیِ روایتهای عرفانی و لزوم تفسیر آن‌ها برای درک متن و حصول کارکردهای روایی آن، به بررسی عناصر اسطوره‌ای در سه اثر اصیل و تأثیرگذار کشف‌المحجوب، رسالۀ قشیریه و تذکرة‌الاولیا پرداخته است. از آن جا که روایتهای عرفانی از تمام اجزاء فرهنگی اندیشۀ بشری به‌خصوص کهن‌الگوها سود می‌برند، عناصر اسطوره‌ای نظیر باغ و درخت، کوه و غار، حیوانات، رنگ‌ها، دور و مرکز، نام‌ها و اعداد در سه اثر مذکور دسته‌بندی و بررسی و لایه‌های پنهان دلالت‌های این عناصر با توجه به بافت و معنای متون یادشده مشخص شده است. این بررسی نشان می‌دهد روایتهای عرفانی همچون دیگر حوزه‌های تأملات بشری برای رسیدن به کارکرد و اهداف خود از اسطوره و کهن‌الگو به‌عنوان یکی از عناصر مسلط روایی خود بهره می‌برند. بر اساس این ویژگی، بسیاری از روایتهای عرفانی یا از ادب و روایات عامیانه استفاده می‌کنند یا در ساختار خود به ادب و فرهنگ عامه نزدیک می‌شوند. در روایتهای عرفانی کهن‌الگو و اسطوره‌ها به بیان و توضیح تجربه‌های دینی در قالب نمادین و پوشیده می‌پردازند. هرچند عناصر اسطوره‌ای عمدتا با جهان فوق طبیعی پیوند دارند، در روایتهای عرفانی رنگ و بویی متمایزتر می‌گیرند و به بیان اندیشه‌هایی چون مراحل سه‌گانۀ تولد، مرگ، بازتولد و شرح و تبیین مواجهۀ آدمی با امر قدسی می‌پردازند.
کلیدواژه‌ها
منابع
- آکمپیس، توماس (1389). تشبه به مسیح. ترجمه سایه میثمی. چ 3. تهران: هرمس.
- آگوستین قدیس(1391). شهر خدا. ترجمۀ حسین توفیقی. چ1. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ابن‌بطوطه (1348). سفرنامه. ترجمۀ محمد‌علی موحد. ج2. چ1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اتو، رودلف (1380). مفهوم امر قدسی. ترجمه همایون همتی. چ1. تهران: نقش جهان.
- استیس، والترت (1388). عرفان و فلسفه. چ 7. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: سروش.
- الیاده، میرچا (1375). اسطوره، رؤیا، راز. ترجمه رؤیا منجم. چ 2. تهران: علم.
- امینی، عالیه (1390). «قابلیت‌های تصویری نمادها در هنر دینی». ماهنامۀ کتاب ماه هنر. ش 152. صص 82ـ88.
- انجیل برنابا (1384). ترجمۀ حیدرقلی سردار کابلی.چ 3. تهران: نیایش
- برتلس، یوگنی ادواردویچ (1376). تصوف و ادبیات تصوف. ترجمه سیروس ایزدی. چ 2. تهران: امیرکبیر.
- بیلسکر، ریچارد (1388). اندیشۀ یونگ. ترجمۀ حسین پاینده. تهران: آشتیان.
- تودوروف، تزوتان (1388). بوطیقای نثر: پژوهش‌هایی نو درباره حکایت. ترجمه انوشیروان گنجی‌پور. چ 1. تهران: نشر نی.
- چندلر، دانیل (1387). مبانی نشانه‌شناسی. ترجمه مهدی پارسا. تهران: سورۀ مهر.
- ریکور، پل (1386). زندگی در دنیای متن: شش گفت‌و‌گو، یک بحث. ترجمۀ بابک احمدی. تهران: نشر مرکز.
- شمیشا، سیروس (1369). فرهنگ تلمیحات. چ3. تهران: فردوس.
- عطار، فریدالدین محمد (1391). تذکرة الاولیا. به تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.
- عرب گلپایگانی، عصمت (1388). اساطیر ایران باستان؛ جُنگی از اسطوره‌ها و اعتقادات در ایران باستان. چ1. تهران: هیرمند.
- غنی، قاسم (1383). تاریخ تصوف در اسلام: بحث در آثار و افکار و احوال حافظ و بحثی در تصوف. ج 2 - 3 (در یک جلد). تهران: زوار.
- فروهر، نصرت‌الله (1387). سرچشمه‌‌های عرفان. چ1. تهران: افکار.
- فریزر، جیمز جورج (1384). شاخۀ زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ 2. تهران: آگاه.
- قشیری، عبدالکریم بن هوزان (1381). رسالۀ قشیریه. ترجمه ابوعلی حسن بن احمدعثمانی. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ7. تهران: علمی و فرهنگی.
- کمبل، جوزف (1389). قدرت اسطوره. ترجمه عباس مخبر. چ6. تهران: نشر مرکز.
- لویزن، لئوناردو (1389). میراث تصوف. 2 ج. ترجمۀ مجدالدین کیوانی. تهران: نشر مرکز.
- لینگز، مارتین (1383). عرفان اسلامی چیست. ترجمۀ فروزان راسخی. چ2. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
- مورنو، آنتونیو (1388). یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمه داریوش مهرجویی. چ5. تهران: نشر مرکز.
- نصر، حسین (1388). معرفت و امر قدسی. ترجمه فرزاد حاجی میرزایی. چ3. تهران: فرزان روز.
- هجویری، علی‌بن‌عثمان (1384). کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. تهران: سروش.
- همدانی، امید (1389). عرفان و تفکر: از تأملات عرفانی مولوی تا عناصر عرفانی در طریق تفکر هایدگر (بررسی تحلیلی ـ انتقادی). چ2. تهران: نگاه معاصر.
- یونگ، کارل گوستاو (1387). انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. چ6. تهران: جامی.
- Abrams M. H. and Galt Harpham Geoffery (2009). A Glossary of literary terms. Ninth edition. Boston: Wadsworth CengageLearning.
- Garry,Jane and El-Shamy, H. ( 2005). Archetypes and motifs in folklore and literature: a handbook. New York: M.E. Sharpe.
- Guerin Wilfred.L., etal. (2005). A handbook of critical approaches to literature. Fifth edition. New York: Oxford University Press.
- Kuburić Zorica (1998).»Image of god in religious experience«. The scientific journal FACTA UNIVERSITATIS.University of NIŠ, Series: Philosophy and Sociology. Editor of series: Gligorije Zaječaranović. Vol.1. No 5. pp. 471 - 484.
- Russel, F. (2000). Northrop fry on myth. New York and London: Routledge.
