زنان فعال و منفعل در داستان های منثور عامیانه
نویسنده
دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی تهران
چکیده
در داستان‌های منثور عامیانه، زنان نقش‌هایی گوناگون برعهده دارند. در مقایسه با نقش منفعل و تزیینی زن در ادبیات رسمی و غنایی؛ نقش زنده، پویا، اثرگذار و گاه محوری زن در قصه‌های عامیانه تأمل‌برانگیز است. زنان فعال با شخصیت مثبتشان، آغازگر عشق، عیارپیشه، یاور قهرمان، پاسدار آزادی و آبروی خویش، جنگجو، طبیب و پرستار قهرمان، مخالف ازدواج اجباری، ثابت‌قدم در عشق، اهل مکر زنانه، فداکار، مهربان، خردمند، گره‌گشا، رایزن قهرمان و اهل عیش نهانی‌اند. اما زنان فعال با شخصیت منفی‌شان، حیله‌گر، جادوگر، بد‌اندیش، بدکار، زشت‌روی، خائن، حسود و ازنظر اخلاقی فاسد و تباه‌اند. زنان منفعل- که به‌منزلۀ جایزه‌ای برای پهلوان هستند- ساده‌دل، معشوق یا همسر محض، تسلیم در‌برابر چندهمسری و ستم‌دیده‌اند. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، انواع نقش‌آفرینی زنان فعال و منفعل را در 22 داستان عامیانۀ بلند و مشهور بررسی و تحلیل می‌کند.
کلیدواژه‌ها
منابع
الف. داستان‌های بررسی‌شده
- ارجانی، فرامرزبن خداداد (1363). سمک عیار. به‌تصحیح پرویز ناتل خانلری. 5ج. تهران: آگاه.
- اسکندرنامه (روایت فارسى کالیستنس دروغین) (1343). چاپ ایرج افشار. تهران.
- اسکندرنامۀ کبیر (1317). چاپ سنگى. تهران.
- اسکندر و عیاران (تلخیص کلیات هفت‌جلدی اسکندرنامه نقالی) (1383). گزینش و پیرایش علی‌رضا ذکاوتی قراگوزلو. تهران: نشر نی.
- اشکوری، احمدبن علی (1332). بدیع‌الجمال و بدیع‌الملک. چاپ سنگی.
- بیغمی، محمد (1388). فیروزشاه‌نامه. به‌کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: نشر چشمه.
- بیغمی، محمدبن احمد (1381). داراب‌نامه بیغمى. چاپ ذبیح‌اللّه صفا. تهران.
- حسین کرد شبستری (1385). تصحیح ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: نشر چشمه.
- حمزه‌نامه (1347). به‌کوشش جعفر شعار. 2ج. تهران: دانشگاه تهران.
- خاور و باختر (1390). در ادبیات مکتبخانه‌ای ایران. به‌کوشش حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری. ج2. تهران: رشدآوران.
- خاورنامه (1284). کاتب حسن‌بن محمد هاشم موسوی خوانساری. مصور. تهران.
- خسرو دیوزاد (1298). در کارخانۀ استاد محمدتقی. به‌خواهش آقامحمد عبدالله و آقاعبدالکریم خوانساری. تهران.
- رستم‌نامه (بی‌تا).تهران: مطبوعاتی حسینی.
- شیرویۀ نامدار (1384). تهران: ققنوس.
- طرسوسی، ابوطاهر (1270ق). قهرمان قاتل. کاتب محمدجعفر گلپایگانی. مصور. تهران.
- طرسوسی، ابوطاهر (1380). ابومسلم‌نامه.به‌کوشش حسین اسماعیلی. تهران: معین.
- قصۀ نوش‌آفرین گوهرتاج به‌همراه شیرویۀ نامدار، قصه عاشقان قدیمی (1387). تهران: ورجاوند.
- نقیب‌الممالک، محمدعلی (1378). امیرارسلان. با مقدمۀ محمدجعفر محجوب. تهران: مؤسسۀ فرهنگی فردا.
- نقیب‌الممالک، محمدعلی (1384). ملک‌جمشید و حمام بلور. تهران: ققنوس.
- نوش‌آفرین‌نامه (۱۲۷۹ق). چاپ سنگی.
- واعظ هروی، عطاءالله بن حسام (1386). مختارنامه. تهران: ققنوس.
ب. منابع مقاله
- ـــــــــــــ (1387). «چند بن‌مایه و آیین مهم ازدواج در ادب حماسی ایران با ذکر و بررسی برخی نمونه‌های تطبیقی». جستارهای ادبی. ش160. صص1- 24.
- برومند، مهردخت (1355). «زنان عیار». گوهر. ش43. صص617- 622.
- جاوید، محمدجواد (1389). «از فرهنگ چندهمسری تا حقوق چندهمسری». زن در فرهنگ و هنر. دوره دوم. ش1. صص55- 76.
- حسینی، مریم (1388). ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات فارسی. تهران: نشر چشمه.
- رمضان نرگسی، رضا (1384). «بازتاب چندهمسری در جامعه». مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان سابق). ش27. صص145- 174.
- روح‌الامینی، محمود (1370). «ساختارهای اجتماعی ازدواج‌های شاهنامه». چیستا. ش78. صص877- 891.
- کرمی، محمدحسین و سعید حسام‌پور (1384). «تصویر و جایگاه زن در داستان‌های عامیانه: سمک عیار و داراب‌نامه». مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ش42. صص125- 136.
- میرعابدینی، حسن (1380). صد سال داستان‌نویسی ایران. چ2. تهران: نشر چشمه.
- یونگ، کارل گوستاو (1352). انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.
- وحید (1346). «زنان تاجدار». ش47. صص972- 979.
