هویت ابهام‌آمیز نقال امیرارسلان
نویسنده
استادیار / دانشگاه صنعتی شریف
چکیده
نقالی جزو پیشه‌هایی است که در ایران قدمتی دیرینه دارد. شماری از صاحبان این پیشه، در دربار شاهان فعالیت می‌کردند و با عناوینی نظیر سمرخوان، قصه‌خوان و نقال شناخته می‌شدند. در دربار شاهان قاجار، منصبی با عنوان نقال‌باشی وجود داشت. بعضی از نقالان درباری این عصر، ملقب به نقیب‌الممالک بوده‌اند. یکی از مشهورترین نقیب‌الممالک‌ها، نقال قصۀ امیرارسلان است. تا سال‌ها پس از انتشار مقدمۀ محمدجعفر محجوب بر کتاب امیرارسلان، محمدعلی نقیب‌الممالک به‌عنوان نقال این قصه شناخته می‌شد. در چند سال اخیر، عده‌ای از پژوهشگران حوزۀ ادبیات عامیانه، محمدعلی نقیب‌الممالک را شخصیتی موهوم و ناشناخته دانسته و میرزا احمد نقیب‌الممالک شیرازی را نقال قصه معرفی کرده‌اند. این مقاله سه محور عمده دارد؛ نگارنده در آغاز به معرفی میرزا احمد نقیب‌الممالک می‌پردازد؛ سپس با استناد به یکی از منابع معتبر عصر قاجار، محمدعلی نقیب‌الممالک را نیز به‌عنوان یکی از نقالان دربار ناصرالدین‌شاه معرفی می‌کند و سرانجام دربارۀ اینکه احتمالاً کدام‌یک از این دو، نقال قصه بوده‌اند، حدس خود را بیان می‌کند.
کلیدواژه‌ها
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1329). الذریعه الی تصانیف‌الشیعه. تهران: چاپخانۀ مجلس.
- _______________ (1337). الذریعه الی تصانیف‌الشیعه. تهران: چاپخانۀ دولتی ایران.
- آل‌داود، سیدعلی (1387). «وصف گروه‌های اجتماعی در شیراز یک‌صد‌سال پیش». فرهنگ مردم. ش 27-28. صص 118-130.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1379). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
- افشاری، مهران (1382). فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه(سی‌رساله). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- بختیار، مظفر (منتشر نشده). مقدمۀ کتاب امیرارسلان. تهران: کارنامه.
- تذکرۀ‌الملوک (1332). به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: بی‌نا.
- حسینی فسایی، حاج میرزاحسن (1367). فارسنامۀ ناصری. تصحیح و تحشیۀ منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
- حکیم‌الممالک، علینقی (1356). روزنامۀ سفر خراسان. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
- داور شیرازی، مفید (1371). مرآت‌الفصاحه. تصحیح محمود طاووسی. شیراز: نوید.
- دیوان‌بیگی شیرازی، احمد (1366). حدیقۀ‌الشعرا. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: زرین.
- فرصت‌الدوله (محمد‌نصیر حسینی) (1362). آثار العجم. به‌کوشش علی دهباشی. تهران: فرهنگ‌سرا.
- محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامیانۀ ایران (مجموعه‌مقالات محجوب). به‌کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه.
- مدرسی چهاردهی، نورالدین (1369). اسرار فرق خاکسار، اهل حق. تهران: پیک فرهنگ.
- _________________ (بی‌تا). خاکسار و اهل حق. تهران: اشراقی.
- مستوفی، عبدالله (1384). شرح زندگانی من. تهران: زوار.
- مصاحبی نایینی، محمدعلی (1376).مدینۀ‌الادب. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- معیرالممالک، دوستعلی‌خان (1361 الف). رجال عصر ناصری. تهران: تاریخ ایران.
- ــــــــــــــــــــــــــ (1361 ب). یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه. تهران: تاریخ ایران.
- ملک‌جمشید (1307ق). تهران: نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس. ش 4026.
- ناصرالدین‌شاه (1377). روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر اول فرنگستان. به‌کوشش فاطمه قاضی‌ها. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
- ـــــــــــــ (1379). روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان. به‌کوشش فاطمه قاضی‌ها. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
- ــــــــــــــ (1372). شهریار جاده‌ها (سفرنامۀ ناصرالدین‌شاه به عتبات). به‌کوشش محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
- نقیب‌الممالک، محمدعلی (1340). امیرارسلان. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: سازمان کتاب‌های جیبی.
- ـــــــــــــــــــــــ (1384). ملک جمشید. تهران: ققنوس.
- نقیب‌الممالک (میرزا احمد یا محمدعلی؟) و فخرالدوله توران‌آغا (بی‌تا). زرین‌ملک. تهران: نسخۀ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. ش 7234.
- نقیب‌الممالک شیرازی، میرزا احمد (بی تا). دیوان نقیب شیرازی. تهران: نسخۀ خطی کتابخانۀ دانشگاه تهران. ش 2700.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی تا). دیوان نقیب شیرازی. تهران: نسخۀ خطی کتابخانۀ دانشگاه تهران. ش 3954.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی تا). دیوان نقیب شیرازی. تهران: نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس. ش 1082.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1341ق). بادۀ بی‌خمار. شیراز: مطبع محمدی. تهران: تالار خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ش C/538.
