بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی
نویسنده
استادیار - دانشگاه دولتی ایروان
چکیده
«دیو» نام عمومی و لقب همه موجودات مافوق طبیعی و درعین‌حال موجودی مستقل و منفرد است و همسان‌هایی مانند جن در فرهنگ عربی دارد که در روایت‌های مکتوب و شفاهی، تفاوتی میان آنها گذاشته نمی‌شود. مفهوم دیو در طول تاریخ با فرازها و فرودهای فراوانی روبه‌رو بوده است، چنانچه زمانی درمقام خدایان پرستش می‌شده‌اند و طی دورانی بس‌طولانی به‌مثابۀ اهریمن و شیطان در‌آمده‌اند و تمامی جلوه‌های زشت و پلید به آنها نسبت داده شده است. در فارسی میانه، دیو و اهریمن در کنار هم قرار گرفته‌اند و به‌تدریج دیو همچون اهریمن تلقی شده است. ازسویی‌دیگر در بخشی از روایت‌ها و باورهای مردمیِ بازمانده از دوره‌های کهن، دیوان همچون مردمان معرفی شده‌اند و هیچ ویژگی غیرطبیعی میان آنها و انسان‌ها دیده نمی‌شود. در آخرین تحول مفهوم دیو و براساس فرهنگ مردم ایران، دیو موجودی مافوق طبیعی است که با شکل و سیمای ویژه‌ای تصور می‌شود و خویشکاری‌های متعددی دارد. براین‌اساس، دیوها موجوداتی زیان‌کار و غیرطبیعی، به رنگ سیاه با دندان‌های بلند همچون دندان‌های گراز، لب‌های کلفت و سیاه و گه‌گاه با چشمان آبی توصیف شده‌اند. بدن آنها از موهای ضخیم پوشیده شده است و چند سر، شاخ، دم و گوش‌های بزرگ و یک جفت بال دارند و مردم‌خوار‌ند. عوامل تغییر و تحول مفهوم دیو در ایران و بررسی سیر دگرگونی‌های مرتبط با آن از‌جمله اهداف پژوهش حاضر است. در این پژوهش همسان‌های دیو و موجوداتی که با ویژگی‌های منحصربه‌فرد لقب دیو دارند، معرفی و شناسایی شده‌اند.
کلیدواژه‌ها
منابع
- آموزگار، ژاله (1386). «دیوها در آغاز دیو نبودند». زبان، فرهنگ، اسطوره. تهران: معین. صص 339-349.
- آنندراج (1363). محمد پادشاه. به‌کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: کتاب‌فروشی خیام.
- ابراهیمی، معصومه (1391). «مطالعۀ تطبیقی دیوها و موجودات مافوق طبیعی در عجایب‌المخلوقات قزوینی و بحیرۀ فزونی استرآبادی». ادبیات تطبیقی. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. س 3. ش 6. صص 1-35.
- ابوشکور بلخی (1333). دیوان. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: چاپخانه صدری.
- اسدی طوسی، علی‌بن‌احمد (1354). گرشاسب‌نامه. به‌کوشش حبیب یغمایی. تهران: طهوری.
- ------------------ (1365). لغت فرس. به‌کوشش فتح‌الله مجتبایی و علی‌اشرف صادقی. تهران: خوارزمی.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران (1358). باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام. تهران: مرکز مردم‌شناسی.
- اسعد گرگانی، فخرالدین (1349). ویس و رامین. به‌کوشش تودو وا و دیگران. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- اکرامی، محمود (1382). از مابهتران. مشهد: ایوار.
- فلیک، اوه (1388). درآمدی بر تحقیق کیفی. ترجمۀ هادی جلیلی. چ 2. تهران: نشر نی.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1363). اژدهای هفت‌سر. تهران: دنیای کتاب.
- بلعمی، محمد (1380). تاریخ بلعمی. به کوشش محمدتقی بهار و محمدپروین گنابادی. تهران: زوار.
- ----------- (1374). تاریخنامه طبری. به کوشش محمد روشن. تهران: سروش.
- بندهش(1369). ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.
- تبریزی، محمدحسین بن خلف (1363). برهان قاطع. به اهتمام و حواشی محمد معین. چ4. تهران: امیرکبیر.
- جاحظ، عمرو (1938). الحیوان. به‌کوشش عبدالسلام محمدهارون. قاهره: مطبعۀ‌السعادۀ.
- حاسب طبری، محمدبن ایوب (1371). تحفهًْ‌‌الغرائب. به‌کوشش جلال متینی. تهران: معین.
- خانلری، پرویز (1354). تاریخ زبان فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- خواجوی کرمانی (1319). سام‌نامه. به‌کوشش اردشیر بنشاهی. بمبئی: چ سنگی.
- خواندمیر، محمدبن همام‌الدین (1333). حبیب‌السیر. به‌کوشش جلال‌الدین همایی. تهران: کتابخانه خیام.
- درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان (1381). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. تهران: نشر کتاب و فرهنگ.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- رامپوری، غیاث‌الدین (1375). غیاث‌اللغات. به‌کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.
- ریاحی، علی (1356). زار و باد و بلوچ. تهران: امیرکبیر.
- ساعدی، غلامحسین (1355). اهل هوا. تهران: امیرکبیر.
- ----------- (1354). خیاو یا مشکین‌شهر. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
- سنگ صبور(1337). به کوشش ابوالقاسم انجوی شیرازی. تهران: امیرکبیر.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر (1371). فرهنگ مردم شاهرود. تهران: مؤلف.
- شوکانی، محمدبن‌علی (1419ق). ادب الطلب و منتهی الارب. بیروت: دارابن حزم.
- صفا، ذبیح‌الله (1333). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
- طباطبایی، احمد (1343). «دیو و جوهر اساطیری آن». نشریه دانشکده ادبیات تبریز. س 16. ش1. صص 39-45.
- طبری، محمد (1328ق). جامع‌البیان فی تفسیر القرآن. قاهره: دارالمعارف.
- طرسوسی، محمدبن‌حسن (1356). داراب‌نامه. به‌کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- طوسی، محمد (1345). عجایب‌المخلوقات. به‌کوشش منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- فردوسی، ابوالقاسم (1376). شاهنامه. براساس نسخه ژول مول. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- --------- (1389). شاهنامه. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دایرهًْ‌‌المعارف بزرگ اسلامی.
- فریزر، جیمز جورج (1389). شاخه زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمه کاظم فیروزمندی. تهران: آگاه.
- فزونی استرآبادی، میرمحمود (1328ق). بحیره. به‌کوشش عبدالکریم قمی تفرشی. تهران: مطبعه میرزا امان‌الله.
-قبادی، حسینعلی (1388). آیین آینه. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
- قزوینی، زکریا (1344). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات. به‌کوشش نصرالله سبوحی. تهران: ناصرخسرو.
- قلی‌زاده، خسرو (1387). فرهنگ اساطیر ایرانی. تهران: شرکت مطالعات پارسه.
- لوی برول، لوسین (1390). کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده. ترجمۀ یدالله موقن. تهران: هرمس.
- متینی، جلال (1363). «روایتی دیگر از دیوان مازندران». ایران‌نامه (مجله تحقیقات ایران‌شناسی). س 3. ش 1. نیویورک: بنیاد مطالعات ایران. صص 118-134.
- مجمل‌التواریخ(1318). به‌کوشش محمدتقی بهار. تهران: بی‌نا.
- مجیدی کرایی، نورمحمد (1371). تاریخ و جغرافیای ممسنی. تهران: علمی و فرهنگی.
- معین، محمد (1338). مزدیسنا و ادب پارسی. تهران: دانشگاه تهران.
- منوچهری دامغانی، احمدبن قوس(1347). دیوان. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
- مینوی خرد(1354). به‌کوشش احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- میهن‌دوست، محسن (1355). «پدیده‌های وهمی دیرسال در جنوب خراسان». هنر ومردم. ش 171. تهران. صص 44-50.
- ------------(1384). سمندر چل‌گیس. تهران: ماکان.
- نادری، افشین (1380). شوقات، قصه‌های مردم استان مرکزی. اراک: میراث فرهنگی استان مرکزی.
- ناصرخسرو (1380). دیوان. به‌کوشش نصرالله تقوی. تهران: معین.
- نظامی، الیاس (1351). کلیات خمسه. به‌کوشش وحید دستگردی. تهران: امیرکبیر.
- نفیسی، علی‌اکبر (1343). فرهنگ نفیسی. تهران: مروی.
- وندیداد(1376). به‌کوشش هاشم رضی. تهران: فکر روز.
- هدایت، صادق (1334). نیرنگستان. تهران: امیرکبیر.
- همایونی، صادق (1371). فرهنگ مردم سروستان. مشهد: به‌نشر.
- Brix, H.James (editor) (2006). Encyclopedya of Anthropology. Sage Publications.
- Brix, H.James (editor) (2006). Encyclopedya of Anthropology. Sage Publications.
- Christensen, A. (1941). Essai sur la Demonologie Iranienne. Kobenhavn: Ejnar Munksgaard.
- Donaldson, B. A. (1938). The wild Rue. London: Luzac & Co.
- Duchsne-Guillemin, J. (1962). La religion de l’Iran ancient. Paris: Presses Universitaires de France.
- Ebrahimi, M. (2012). "Buhaira, the lake of Demons". Iran and Caucasus. Vol. 16. Leiden: Brill.pp.97-104.
- Eilers W. (1979). Die Al, ein Persisch es Kindbettgespents. München.
- Eliade, M. (1956). History of religious ideas. London.
- ------------. (1957). Rites and Symbols of Initiation: The mysteries of birth and rebirth. London: Harper & Row.
- Gesenius, A. (1955). Hebrew and Engilish Lexicon of the Old Testament. London: Oxford.
- Howes, D. ( 2003). Sensual Relations: Engaging the Senses in Culture and Social Theory. Ann Arbor: University of Michigan Press.
- Kent, R. G. (1953). Old Persian: Grammar, texts, lexicon. New Haven.
- Levi-Strauss, C. (1973). Anthropology Structural. Paris, Plon.
- Massé, H. (1933). Croyances et Coutumes Persanes. Paris: Libraire Orientale et Américaine.
- Nyberg, H.S. (1931). "Questions de cosmogonie et cosmologie mazdeénnes II". Journal asiatique 219. pp. 1-134.
- Propp, V. (1968). Morphology of the folk tale. Texas: University of Texas Press.
- Todorov, T. (1970). Introduction á La Littérature fantastique. Paris: Éditions du Seuil.
- Tolkein, J.R.R. (1978). "On Fairy-Stories". in Tree and Leaf. London: Unwin Books.pp.3-83.
- Tylor, E. (1871). Primitive Culture. London.
