---

ریخت‌شناسی، بررسی ساختاری اثر ادبی است که ولادیمیر پراپ با التفات به رهیافت‌های شکل گرایانه ارائه کرد، و با بررسی یکصد افسانه‌ی جادویی روسی، نمونه‌ای عملی از آن به دست داد. بر اساس نظریه-ی پراپ، افسانه‌های جادویی، به رغم تفاوت‌ها، در ساختار و اصول بنیادین اشتراک دارند و کار ریخت-شناسی این است که این محورهای بنیادین و مشترک را بازیابد. در این پژوهش میدانی- تحلیلی، قدیمی‌ترین روایت شفاهی امیر و گوهر از منظر ریخت‌شناسی پراپ مورد بررسی قرار گرفته است. بنابر نتایج پژوهش، خویشکاری‌های روایت امیر و گوهر، در انطباق با مدل پراپ، با جابه‌جایی با ساختار مورد نظر پراپ مطابقت می‌کند، ترتیب مورد اشاره‌ی پراپ در این روایت رعایت نمی‌شود. مثلاً خویشکاری عروسی که معمولاً در پایان داستان اتفاق می‌افتد، در آغاز روایت امیر و گوهر رخ می‌دهد، همچنان که پایان داستان که معمولا با وصال عاشق و معشوق همراه است، در روایت امیر و گوهر نامشخص تمام می-شود. علاوه بر این، شاهد جایگزینی برخی خویشکاری‌ها در روایت امیر و گوهر هستیم، مانند عامل کرامت یا معجزه که جای عامل جادو را می‌گیرد و یا رقیب که جای شریر را. با این همه و به رغم این تفاوت‌ها، کارکرد و بازتاب این خویشکاری‌ها در هر دو افسانه مشابه است. این تفاوت‌ها از یک سو، به تفاوت افسانه‌ی عاشقانه و افسانه‌ی جادویی برمی‌گردد و از سوی دیگر، به بن‌مایه‌های دینی و مذهبی افسانه‌ی امیر و گوهر معطوف است. در مجموع اجزا و شخصیت‌ها و عملکرد منظومه امیر و گوهر و خویشکاری‌های آن با اندکی جابه‌جایی از مدل پراپ پیروی می‌کند.

---

حکایت‌های اعتقادی دسته‌ای از پاره روایت‌ها هستند که راوی برای روشن ساختن اصول اعتقادی و پاسخ‌گویی به مخالفان عقیدتی‌اش آن‌ها را پردازش می‌کند. این حکایت‌ها غالبا در بخش آغازین و خارج از ساختمان محتوایی اصل منظومه قرار دارند. از میان آثار عطار نیشابوری، در بخش آغازین منظومه‌ی مصیبت‌نامه، ده حکایت اعتقادی وجود دارد. محتوای این ده حکایت، دفاع از حقانیت اعتقادهای مذهبی عطار و پاسخ‌گویی به مخالفان و تبیین ارزش شعر و شاعری است. ساختار حکایت‌ها از طرح «بحران، تلاش، نتیجه» و دو زیر مجموعه‌ی این طرح پیروی می‌کند و حذف یا تغییر آگاهانه‌ی این اجزای ساختاری در برجسته کردن اعتقاد راوی نقش داشته است. راوی، فضای اعتقادی حکایت‌ها را با تمهیدات نشانه‌شناختی موثر برجسته کرده است و نشانه‌ها در شکل دادن به ساختمان این نوع از حکایت‌ها، کارکرد بیشتری داشته است. تمهیدات نشانه‌ای موجود در حکایت‌ها عبارت‌اند از: انتخاب شخصیت، انتخاب زمان و مکان، آغازشدن حکایت با حرف ربط «چون»، سرعت کنش و واکنش، طراحی معادله‌ی ارزشی، استفاده از ضمیر متصل شخصی، نقل کلام از سوی مقدسان.

---

صورت­گرایان حدود سال ۱۹۵۰ و حوالی انتشار آثار یاکوبسن در زمینۀ زبان­شناسی ساختارگرا، در حوزۀ تحلیل ساختاری متون ادبی دست به نوآوری زدند. نقد ساختارگرا متون ادبی را مجموعه‌ای از پدیده‌های زبانی در نظر می‌گیرد که آن­ها را از هر متن دیگری متمایز می‌کند. فرایندهایی که این تمایز را سبب می‌شوند، در تمام سطوح (آوایی، دستوری و واژگانی) قابل تشخیص هستند. در این پژوهش با تکیه بر آثار یاکوبسن به بررسی یکی از اشعار اخوان ثالث با عنوان «قصه‌ای از شب» پرداخته‌ایم. تحلیل ساختارگرایانه به ما کمک می‌کند تا خوانشی موشکافانه از متن داشته باشیم و صورت و قالب شعر را با ظرافت بیشتر مورد تأمل قرار دهیم تا به شبکۀ معنایی پنهان شعر برسیم. درحقیقت، هدف از این بررسی پاسخ به سؤالاتی است نظیر اینکه چگونه کارکردهای زبانی در قالب ساختار هندسی شعر به خدمت انتقال هر چه بهتر مفاهیم درآمده­اند و چگونه نظام کلمات در پسِ ساختارهای سطحی خود دربرگیرندۀ مفاهیم عمیق متناسب با فضا و درون­مایۀ اصلی شعر هستند. با بررسی فرایند‌های آوایی، دستوری و واژگانی ـ معنایی نشان داده‌ایم که نظام کلمات چگونه سبب پیدایش لایه‌های پنهانی در شعر شده‌اند که در خلق زیبایی مؤثر بوده‌اند و نیز به کشف شبکۀ معنایی شعر نائل آمده‌ایم.